Ako si Lino, third year sa kolehiyo. Bawat umaga, ang mundo ko ay timer ng cellphone, playlist na pang-jogging, at listahan ng gagawin bago mag-8 a.m. Para akong tren: diretso, mabilis, walang hinto. At sa ruta kong iyon, may isang bagay na palagi kong iniiwasan—ang bangkong kahoy sa tabi ng kalsada kung saan nakaupo ang isang lola sa lilim ng puno, katabi ng magtataho.
Maaga pa, malamig pa ang hangin, amoy damo at basang lupa pa ang paligid. “Taho! Mainit!” sigaw ng magtataho, sabay ang singaw ng kumukulong arnibal at dahan-dahang tunog ng kutsara na sumasayad sa lata. Sa bangko, nandoon si Lola—puti ang buhok, lilang bestida, at lila ring balabal na laging nakadantay sa balikat. Nakatitig lang siya sa dumadaang tao, parang may hinihintay. Kapag dumaraan ako, napapansin kong sumusuyong ang tingin niya, at parang nag-aabang kung titingin ba ako. Hindi. Pinapabilis ko pa lalo ang takbo ko, dumadaan sa gilid para iwas sa harang, iniisip: “Huwag akong kausapin, late na ako.”
Isang Lunes, dumaan ako gaya ng dati. Inabot ng magtataho ang plastik na baso sa kanya. “Lola, ito na po ’yung kapirasong taho—’yung paborito n’yo,” sabi niya. Ngumiti si Lola, ngunit hindi niya iyon agad ininom; tumingin muna sa direksyong parating ako. Nagtama sandali ang mga mata namin. Kumurap ako, binaba ang tingin, tumuloy. Sa likod ko, narinig ko ang magtataho: “Dahan-dahan lang, iho!” ngunit hindi ako lumingon.
Mabilis ang araw. Exams, projects, org meeting. Sa hapon, pauwi, dinaanan ko ulit ang lugar. Wala na ang tao, may dahon nang nakakalat, at sa bangko—nandoon pa rin si Lola. Tulala, parang nag-aantay ng araw na hindi darating. Gusto kong lumapit, pero hindi kaya ng yabang kong may takdang oras at may dapat tapusin. “Bukas na lang,” sabi ng isip ko, tinakpan ang kumakabog na dibdib.
Kinabukasan, wala si Lola. Andoon ang magtataho, nag-aayos ng lata. Ang bangko, bakante, may naiwan lang na maliit na pamaypay na plastik. “Buti naman,” bulong ng bahagi kong nakatuon sa bilis; may daan na, walang istorbo. Tumuloy ako, mas mabilis pa kaysa dati. Ngunit sa gitna ng bilis, parang may kulang—parang may upuang bakante sa loob ko na hindi ko maipaliwanag.
Miyerkules, wala pa rin si Lola. Sa pangatlong araw, napahinto ako sa tapat ng latang may usok. “Kuya,” sabi ko sa magtataho, “’yung lola po? ’Yung nakalila?” Tumingin siya sa akin, parang nagulat na nagsalita ako. “Na-ospital po. Sumama ang pakiramdam nung hapon na ’yon. Matagal na rin kasi siyang mahina.” Parang may humila sa shoelace ng puso ko—biglang sumikip. “Ah,” sabi ko, “sige.” Papalayo na sana ako, pero hinabol niya, “Iho, palagi ka niyang inaabangan tuwing umaga. Sabi niya, ‘Dadaan na ’yung batang naka-berde, ’yung laging nagmamadali pero maingat tumakbo.’ Tuwing dumaraan ka, sumisigla siya. Sinasabi niyang mukha kang apo niya.”
Tumigil ang oras. Naalala ko ang mga umagang hindi ko siya pinansin. Naalala ko ang mga titig na parang kumakatok; ang paulit-ulit kong pag-iwas. “Saan po siyang ospital?” tanong ko, halos pabulong. “Sa maliit na klinika sa kanto,” sagot niya. Nakatitig siya sa akin na parang may alam pa. “Iho,” dagdag niya, “may inihabilin siya—’pag dumaan daw ikaw at tinanong mo, ibigay ko ito.” Inabot niya ang maliit na notebook na may takip na may mga bulaklak. Nakasulat sa unang pahina: “Para sa batang laging nagmamadali.”
Nanginginig ang daliri kong binuksan iyon. May maliit na guhit: mga stick figure ng magtataho, ng punong may ibon, ng bangko, at sa gilid—ako, nakasuot ng berde, may backpack, tumatakbo. Sa ilalim, sulat-kamay: “Huwag kang laging nagmamadali, anak. Baka malagpasan mo ang taong dahilan kung bakit ka lumalakas ang loob.”
Hindi ako huminga. Pumunta ako sa klinika.
Sa maliit na kwarto, amoy alkohol at lumang kurtina, nandoon si Lola—payat, mapusyaw ang balat, nakapikit. Nasa gilid ang isang babaeng inabutan ng edad na babasahin ang Bible, marahil anak o apo. “Sino po kayo?” tanong niya. “Ako po si Lino,” sagot ko, “’yung dumaraan sa may taho.” Nagliwanag ang mata ng babae. “Ay, ikaw pala. Ikukuwento ka lagi ni Nanay. Sabi niya, ‘Maganda ang takbo ng paa ng batang ’yon, parang pag-asa.’”
Umupo ako sa tabi ng kama. May bahagyang pag-angat sa katawan ni Lola, bumukas ang kanyang mga mata. Mabagal na ngumiti. “Dumaan ka rin,” sabi niya, halos bulong. “Pasensiya na, Lola,” sagot ko, “dati hindi ako tumitigil.” Umiling siya, mahinang umiling. “Ayos lang. Hinintay lang kita.” Hinigpitan niya ang mahina niyang kamay sa akin. “Kung di mo kaya tumigil, pwede namang kumaway.” Tumawa kami—iyong tawa na may sabit na luha. “Lola,” sabi ko, “magkadugo po ba tayo?” “Hindi, anak,” sagot niya, “pero ang dugo, minsan dumadaloy sa tingin.”
Inabot ng anak niya ang kalahating baso ng taho na dinala pala ng magtataho—pinainitan sa maliit na termos. “Paborito n’yo,” sabi ko. “Kaya ako umuupo roon,” sagot ni Lola, “kasi gusto kong makita at marinig ang buhay. Pero nitong mga huli… mas gusto ko nang makita ka. Kasi tuwing dumaraan ka, tumitibok ang umaga.”
Nagkulong ang mundo ko sa loob ng kwadradong iyon. Para akong bata na nahuling hindi nagsabi ng “po” at “opo.” Sa loob ng ilang minuto, nagkwento ako tungkol sa eskwela, sa professor kong mahilig magpa-quiz, sa pangarap kong maging arkitekto. Siya naman, nagkuwento tungkol sa apo niyang lumuwas, sa asawang dati’y karpintero, sa sarap ng taho noong dalaga pa raw siya na nilalagay sa tasa hindi sa plastik. “Pag gumaling ka, Lola,” sabi ko, “ikaw naman ang manonood sa akin tumakbo—pero babagal ako. Hintayin n’yo.”
Kinabukasan, dinalhan ko siya ng pandesal at maliit na paso ng halaman. Umupo kami. Nagdasal. Dumaan ang mga araw, may pagbuti, may paglala. Sa bawat pagdalaw, parang humahaba ang pag-iral ng mga liwanag sa mata niya, at ako, natutong huminto; natutong magpasalamat sa bawat “Kumain ka na?” na tanong niya.
Isang umaga, bumalik ako sa ruta. Buong loob na, hindi para tumakbo—para umupo. Inabutan ko ang magtataho. “Kuya, dito muna ako,” sabi ko, sabay turo sa bangko. “Bibili rin ako ng sampu para sa mga dumadaan.” Natawa siya. “Libre?” “Oo. Pero may kondisyon—kailangan nilang ngumiti kay Lola pagdumating na siya.”
Lumipas ang linggo. Isang madaling-araw, natanggap ko ang text mula sa anak ni Lola: “Nakatulog na si Nanay kagabi. Payapa.” Natigilan ako sa hagdan. Ang mundo na minsang puro takbo, biglang tumigil. Pinuntahan ko ang bangko bago sumikat ang araw. Nandoon ang magtataho, tahimik. Inabot niya sa akin ang lilang balabal. “Sabi ni Lola, ibigay ko raw ’to kapag hindi na siya darating. Baka ginawin ka sa pag-uwi.” Niakap ko ang balabal at umupo. Ang bangko, parang kumumot ng alaala.
Sa libing, dumating ang marami. Mga nag-jogging na minsan niyang tinanguan, ang tindera ng pandesal, ang batang kumakaway mula sa jeepney. Nagtanong ang pari kung sino ang gustong magbahagi. Tumayo ako. “Ako ’yung batang laging nagmamadali,” sabi ko, humahabol ang boses ko sa luha, “at ako rin ’yung batang tinuruan ni Lola na huminto.” Maraming ulo ang tumango; may mga ngiti sa gitna ng luha. “Hindi ko siya lola sa dugo, pero siya ang lola ng pag-asa ko.”
Pagkaraan ng apat na umaga, bumalik ako sa bangko. Dala ko ang lilang balabal at maliit na “Reserved” sign na yari sa karton. “Bakit may reserved?” tanong ng magtataho, nakangiti. “Para kay Lola,” sagot ko. “Kahit wala na siya, dapat may puwesto pa rin siya sa umaga.” Inayos ko ang balabal sa sandalan, parang kamay na laging nakahanda sa likod mo.
Mula noon, binago ko ang ruta ko. Hindi na ako tumatakbo nang diretso. Hihinto ako sa bangko, iinom ng isang basong taho, kakausapin ang magtataho, at titingin sa daan kung may batang kagaya ko—’yung laging nagmamadali. Kapag may dumaan, sisigaw ako, “Ingat! Bumabagal ang oras kapag may kahulugan.” Minsan, uupo ang ibang estudyante sa tabi ko, magpapahinga sandali. Magku-kwento sila ng problema sa tuition, sa bahay, sa mundo. Sasabihin ko, “May puwesto dito. May lilang balabal kung giniginaw ka.”
Isang umaga, dumaan ang kaklase kong laging seryoso. “Lino,” sabi niya, “ba’t ka nakaupo riyan?” Ngumiti ako. “Hinihintay ko ’yung batang laging nagmamadali. Baka kailangan niya ng taho.” Tumawa siya, at umupo. Dalawa na kaming naghihintay.
Hindi naglaon, napansin ko: mas dumarami ang ngumingiti sa may bangko. Kapag may tumigil, may libreng kalahating baso mula sa magtataho. Tinatawag namin iyong “Taho ni Lola”—matamis, pero sapat lang; malambot ang tokwa, parang haplos; at laging may iilang sago na parang maliliit na dasal sa dulo ng baso.
May gabi, dumating si ulan. Naligo sa buhos ang bangko. Tinakpan ko ng plastik, maingat, parang mahal na kwaderno. Kinaumagahan, tuyo pa rin ang lilang balabal. “Salamat,” tila bulong ng hangin.
Isang hapon, napaupo sa tabi ko si Nanay, hawak ang listahan ng gastos namin. “Anak, bakit dito ka na madalas?” tanong niya. “Kasi, Nay,” sagot ko, “dito ko naaalala na hindi ako makina. Tao ako na puwedeng huminto, tumingin sa paligid, at may taong naghihintay.” Umiyak si Nanay ng maliit—iyong luha na sanay magtago. “Buti na lang,” aniya, “may lola kang nagturo niyan.”
Ngayon, tuwing may bagong araw, sinisilip ko ang punong iyon, ang bangkong iyon, at ang lilang balabal na parang dapithapon na hindi nalalaos. Hindi na ako natatakot ma-late sa pag-ibig, sa malasakit, sa tao. Kasi natutunan ko na: may mga hinto na mas mahalaga kaysa sa pagdating.
Minsan, akala natin istorbo ang mga taong nakaupo sa gilid ng buhay natin. Akala natin sagabal ang matandang tahimik sa bangko, ang vendor na nag-aalok ng mainit na baso, ang mga mata na nag-aabang. Pero sila pala ang nagtuturo sa atin kung saan dapat huminto para hindi tayo mawala. Sila ang pahiwatig na kahit gaano kabilis ang takbo mo, may isang pusong umaasa na mapansin mo siya—hindi para kuhanan ka ng oras, kundi para bigyan ka ng dahilan.
Bago tayo magmadali, bago tayo lumampas, bago tayo umiwas, alalahanin natin ang mga Lola sa buhay natin. Ang mga taong hindi natin kadugo pero nagbabantay sa pagdaan natin, nagdarasal na makarating tayo. Hindi kaaway. Hindi estranghero. Kundi bantay-liwanag sa gilid ng kalsada.
At kung sakaling maramdaman mong parang walang naghihintay sa ’yo, tumigil ka sa may bangko. Baka may lilang balabal na nakapatong sa sandalan, at may baso ng taho na iniiwan sa tabi—hindi para sa kahit sino, kundi para sa ’yo. Sapagkat minsan, ang pinakamainit na taho ay ’yung hindi mo binayaran—’yung inialay ng taong naghintay sa bawat umaga mo.
Ngayon, kapag dumaraan ako sa lilim na iyon, hindi ako tumatakbo. Humihinto ako, tumitingin sa langit, at bulong ko: “Lola, dumaan na po ako.” At sa bawat pagdaan, alam kong hindi na bakante ang bangko—sapagkat nakaupo roon ang alaala ng isang naghihintay, at sa tabi niya, ang puso kong natutong maghintay din para sa iba.
