Maulan nang gabing iyon nang magising si Aling Cion mula sa mahinang kaluskos sa labas ng kanyang bintana. Nasa gilid lang ng Maynila ang lumang bahay nila—kahoy ang sahig, luma ang kurtina, at tanging ilaw ng poste sa labas ang pumapasok sa kuwarto. Nakatulala siya sa kisame habang iniisip ang mga narinig niya kaninang hapon sa tindahan ni Aling Bebang.
“Hoy, Cion,” sabi ni Bebang habang inaayos ang paninda, “mag–ingat ka sa mga anak mo. Pag nalaman nilang malaki ang naipon mo, baka pera na lang ang makita nila sa’yo, hindi na ikaw.”
Napangiti lang si Aling Cion noon, pinilit gawing biro. “Ay naku, Bebang. Mabait naman ang mga anak ko. Si Tonyo, si Noel… nag-aaral naman sila na maging mabuting tao.”
Pero nang paalis na siya, narinig niyang bulong ng ibang kapitbahay, hindi nila alam na naririnig niya.
“Yung panganay nun, mukhang pera. Puro negosyo. Baka nga totoo ang sabi ni Bebang…”
Pag-uwi niya, hindi na naalis sa isip ni Aling Cion ang mga bulong na iyon. Isinara niya ang pinto ng maliit na kuwarto, umupo sa harap ng lumang aparador, at binuksan ang pinakatagong kahon sa ilalim. Doon nakalagay ang mga deposito niyang hindi alam ng anak: mga passbook, ilang titulo ng lupa sa probinsya, at isang makapal na sobre.
Si Aling Cion ay hindi dating mahirap. Noong bata pa si Tonyo at Noel, maliit pero maunlad ang talyer ng yumaong asawa niya. Matalino siyang mag-ipon, mahigpit sa sarili, at halos lahat ng luho ay isinantabi para sa kinabukasan ng mga anak. Hindi niya ipinaalam kung magkano ang talagang naipon niya. Ang alam lang ng mga bata, may kaunting pera sa bangko at may lumang bahay sa Maynila. Ang totoo, may lupa sila sa probinsya na tumaas ang halaga, at may ipon siyang hindi biro.
Habang hawak ang makapal na sobre, may pumasok na ideya sa isip niya—isang ideyang hindi niya kailanman naisip na gagawin sa sarili niyang mga anak. “Paano kung totoo ang sinasabi ng mga kapitbahay?” bulong niya sa sarili. “Paano kung minamahal lang nila ako dahil sa pera?”
Kinabukasan, maaga niyang pinatawag sa bahay ang dalawang anak. Dumating si Tonyo, naka–pulang polo, galing sa pagtitinda ng sasakyan. Si Noel naman, naka–berdeng t-shirt, pawis pa mula sa pagmamaneho ng delivery van. Sabik silang dalawa nang sabihin ng nanay na may mahalaga silang pag-uusapan.
“Ma,” bungad ni Tonyo, “ano raw ‘yung sinasabi niyo sa tawag kagabi? May problema ba? Baka kailangan niyo ng pera sa gamot?”
“Naku, Ma,” singit ni Noel, “ako na bahala sa maintenance niyo ha, basta sabihin niyo lang.”
Tinitigan ni Aling Cion ang dalawang anak, hinahagilap sa mga mukha nila ang batang minahal niya noon. Huminga siya nang malalim.
“Mga anak,” mahina niyang sabi, “gusto ko lang sabihin sa inyo na… wala na akong masyadong pera.”
Napakunot ang noo ni Tonyo. “Anong ibig niyong sabihin, Ma? Akala namin may ipon pa kayo sa bangko. Nung huli tayong nag-usap, sabi niyo may naitabi kayo mula sa binenta n’yong lupa sa probinsya.”
Umiling si Aling Cion, pinipigilang lumunok ng kaba. “Naubos na halos sa mga gamot ng tatay n’yo noong nagkasakit siya, tapos sa pagpapaayos ng bubong ng bahay. Yung natira… kukulangin pa sa pang-laman tiyan.” Umiling siyang parang nahihiya. “Pasensya na, mga anak. Akala nyo siguro may maipapamana pa ako sa inyo.”
Tahimik ang sala. Narinig nila ang mahinang tik-tak ng orasan sa dingding.
Si Noel, unang nagsalita. “Ma, okay lang ‘yon. Basta kasama namin kayo, ayos lang.”
Pero si Tonyo, halatang nabigla at hindi alam kung paano tatakpan. “Eh Ma,” pabulong pero mariin niyang sabi, “paano po ‘yung pinag-uusapan natin dati? ‘Yung baka maibenta natin ‘tong bahay sa Maynila tapos half ng kita, hati tayo? Akala ko may naaprobahan na kayong halaga sa broker.”
“Hindi natuloy,” sagot ni Aling Cion, nakayuko. “Ayaw ko nang ibenta ang bahay. Wala na nga akong pera, pati bahay ibebenta pa? Saan naman ako titira?”
Napahawak sa ulo si Tonyo. “Ma, hindi niyo man lang sinabi na ganyan na pala kabigat problema niyo. Alam niyo bang ako, umaasa din na makakatulong ‘yung pera n’yo sa pambili ng sariling sasakyan? Si Noel, gusto ring magsimula ng maliit na negosyo. Ngayon, parang… wala na palang natira.”
“Tony,” saway ni Noel, “wag mong isisi kay Mama. Hindi naman niya ginusto—”
Pero tumayo si Tonyo, halatang nadadala ng emosyon. “Kasi ikaw Noel, hindi ka nag-iisip ng future! Ako, iniisip ko rin naman sila Mama. Kung may puhunan ako, lalaki negosyo ko, mas matutulungan ko sila. Pero kung wala pala… e ‘di pare-pareho tayong kakapit sa patalim.”
Masakit iyon sa tenga ni Aling Cion. Hindi siya sumagot. Tiningnan lang niya ang mga anak, ‘di alam kung ano ang mararamdaman.
Sa loob ng ilang linggo, napansin niyang nagbago ang kilos nina Tonyo at Noel. Si Noel, ipinagpatuloy ang pagkalinga sa kanya—siya pa rin ang sumasama sa check-up, siya ang bumibili ng gamot, pero halatang nagiging tahimik at madalas nag-aalala kung saan kukuha ng pambayad sa utang nilang mag-asawa. Si Tonyo naman, bihira nang dumalaw. Kapag dumating man, laging bitbit ang reklamo tungkol sa trabaho o sa kawalan ng pera. Minsan, naririnig niyang nagbubulong ito sa telepono, tila may kausap tungkol sa pagbebenta ng lupa kahit wala na ngang nakapangalan sa kanya.
Isang gabi, narinig ni Aling Cion na nag-uusap ang magkapatid sa kusina, hindi nila alam na nakabukas ang pinto ng kuwarto niya.
“Hindi na talaga kaya, Noel,” gigil na sabi ni Tonyo. “Tatlo na anak ko, may tuition, may renta, may kung anu-ano pa. Tapos si Mama, nandito pa rin sa lumang bahay na ito. Wala nang pera, tayo pa rin ang aasahan. Hanggang kailan?”
“Eh ano gusto mong gawin?” sagot ni Noel. “Ipagtabuyan natin siya?”
“Hindi naman gano’n,” sagot ni Tonyo pero kita sa tono na naiirita na siya. “Pero may nagsasabi sa akin, baka mas mabuti kung… ipa–alaga na natin siya sa home for the aged. Doon, may nag-aalaga, may kasama siyang kasing-edad. Tayo, makakakilos.”
Halos gumuho ang mundo ni Aling Cion sa narinig. Hindi na niya inabutang tapusin ang usapan; bumalik siya sa kama at napaiyak nang tahimik, nagtatago sa unan ang mga hikbi. Ang simpleng pag-eeksperimento niya sa puso ng mga anak, unti-unting nagiging bangungot. Ang masakit pa, hindi niya alam kung totoo pa bang nais siyang tulungan ni Noel o naaapektuhan na rin ito sa panggigipit ng kapatid.
Kinabukasan, maagang dumating sina Tonyo at Noel. Hindi pa man sumisikat ang araw, nasa sala na sila ng bahay. Si Aling Cion, nakaupo sa lumang sofa, yakap ang luma niyang bag. Sa loob nito, may maliit na sobre na may nakasulat na “Saving” — hindi iyon ang tunay na ipon niya, kundi ang konting cash na patago niyang pinag-ipunan para sa apo ni Noel na papasok na sa kindergarten.
“Ma,” bungad ni Tonyo, seryoso ang mukha, “mag-uusap tayo.”
Umupo si Noel, halatang kinakabahan. “Ma, sana po maintindihan ninyo… mahirap ang buhay ngayon.”
Inayos ni Aling Cion ang panyo sa ulo at hinigpitan ang hawak sa bag. “Ano bang pag-uusapan natin, mga anak?”
Huminga nang malalim si Tonyo. “Ma, napag-usapan namin ni Noel na baka mas mabuti kung lumipat na muna kayo sa home for the aged. Mabait doon. May kwarto, may nurse, may kalarong kasing-edad. Hindi tulad dito, malaki ang bahay, kayo lang mag-isa kapag wala kami.”
“Tamang alaga po ‘yon, Ma,” sabat ni Noel, pero halatang pilit. “Hindi naman po namin kayo iiwan. Bibisitahin po namin kayo.”
Pero bago pa matapos ni Noel, napansin niya ang sobreng nakasilip sa bag ni Aling Cion. Kita ang salitang “Saving.” Nagkatinginan silang magkapatid. Parang may kung anong nagingiba sa hangin.
“Ano ‘yan, Ma?” tanong ni Tonyo, biglang napahinto sa plano. “May pera pa pala kayo? Sabi niyo wala na kayong ipon.” Mas lumakas ang boses niya. “Niloloko niyo ba kami?”
Parang napahiya si Aling Cion. Pinilit niyang takpan ang sobre ng kanyang payat na kamay. “Ito? Kaunting ipon lang ‘to. Para sana sa apo niyo, sa enrollment niya…”
“Para sa apo?” singhal ni Tonyo. “Pero kami, mga anak niyo, nagpipilit magsumikap tapos magtatago kayo ng pera? Akala namin ubos na lahat! Ginugulo niyo utak namin, Ma!”
“Tonyo, tama na,” sabat ni Noel, pero halata sa mata niyang may tanong din. “Ma… hindi niyo man lang sinabi na may natitira pa pala.”
Nangilid ang luha ni Aling Cion. “Hindi ito ‘yung iniisip ninyo. Maliit lang ‘to. Hindi ‘to yung iniipon namin ng tatay n’yo noon. Gusto ko lang may maibigay sa inyo kahit konti sa apo niyo…”
“Pero bakit kailangan pa magtago?” halos sigaw na tanong ni Tonyo, nakaturo sa pinto na parang pinapalayas siya. “Paano kami magtitiwala kung hindi kayo nagsasabi ng totoo? Ma, hindi ganyan ang mahusay na pamilya!”
Sa eksenang iyon, doon nakunan ang larawan sa sala: si Aling Cion, nakaupo sa lumang upuan, yakap ang bag na parang huling sandata, luhaang nakatingin sa kawalan; at sa likod niya, ang dalawang anak na naka–pula at berdeng polo, nakaturo at nakayuko, hindi alam kung nasaan sila lulugar sa pagitan ng galit at takot.
Sumunod na gabi, nawala si Aling Cion.
Nagulat sina Tonyo at Noel nang puntahan nila ang bahay, sarado ang kuwarto, pero wala ang mga gamit ng ina maliban sa ilang lumang damit. Sa mesa ng sala, may sulat na nakalagay sa ibabaw ng paborito nitong Bibliya.
“Mga anak,” nakasulat sa nanginginig na kamay, “huwag kayong mag–alala. Hindi ako naglayas para magtampo. Gusto ko lang mag-isip sa lugar kung saan hindi niyo ako kailangang problemahin. Siguro tama kayo, tumanda na ako nang sobra, nagpadala sa mga bulong ng kapitbahay. Pinagdudahan ko kayo. Pinlano kong subukan ang puso ninyo sa pamamagitan ng pagtatago ng pera ko. Ang hindi ko inasahan, pati ang puso ko nasaktan sa resulta. Kung darating ang panahon na naisip niyong mahal niyo pa rin ako, alam ni Noel kung saan ako huling nag–aalaga ng sarili—sa lumang bahay sa probinsya. Huwag kayong mag–alala sa ipon. Napagdesisyunan ko na kung saan ito dapat ilagay. Nagmahal, Mama.”
Nang mabasa nila ang sulat, sabay na napatda ang magkapatid. Si Noel, agad na napahawak sa ulo, nagsisisi. “Tony,” bulalas niya, “kung hindi mo lang sana pinilit ‘yang home for the aged—”
“Ako na naman?” balik ni Tonyo, pero mahina na. “Ikaw, hindi ka rin kumontra. Pareho tayong mali.”
Lumipas ang dalawang linggo. Hindi nila alam kung saan magsisimula. Hanggang isang araw, may dumating na lalaking naka–kurbata sa kanilang bahay. Bitbit nito ang isang attaché case at ilang dokumento.
“Kayo po ba sina Antonio at Noel Santos?” tanong ng lalaki. “Ako po si Atty. Vergara, ang abogado ng inyong ina.”
Nagkatinginan ang magkapatid, kinabahan agad. “Abogado?” tanong ni Tonyo. “Anong ibig sabihin niyan? May kaso ba?”
Umiling ang abogado. “Hindi po. May iniwan lang pong habilin ang inyong ina, sakaling hindi na siya makabalik dito agad.” Binuksan niya ang case at inilabas ang ilang papel. “Mga anak, gusto ko lang ipaalam sa inyo na tatlong buwan na ang nakakalipas mula nang ilipat ni Aling Cion ang karamihan ng kanyang yaman sa isang trust fund.”
Nanlaki ang mata nina Tonyo at Noel. “Yaman?” halos sabay nilang sabi.
“Meron po kayong hindi alam,” sagot ni Atty. Vergara. “Noong nabenta ang lupa ninyo sa probinsya, hindi lang po maliit ang nakuha ng mama ninyo. Napakalaki. At dahil sa maayos niyang pag-iinvest, lumaki pa iyon. Sa kasalukuyan, aabot po sa humigit–kumulang walong milyon ang kabuuang halaga ng pera at ari-arian niya.”
Natahimik ang magkapatid. Para silang napako sa upuan.
“Pero,” pagpapatuloy ng abogado, “bago kayo matuwa, makinig muna kayo sa kundisyon. Ililipat ang malaking bahagi ng pondong iyon sa isang foundation para sa mga matatanda at ulila na itinayo sa pangalan ni Aling Cion. Parte nito, gagamitin sa home for the aged sa probinsya kung saan siya ngayon tumutulong.”
Hindi agad nakapagsalita sina Tonyo at Noel. Si Noel, napatingin kay Tonyo; si Tonyo naman, napahawak sa dibdib, parang may bumigat.
“Paano naman po kami?” mahina pero nanginginig na tanong ni Tonyo. “Mga anak niya kami. Wala ba kaming makukuha kahit konting mana?”
Tiningnan sila ng abogado, bakas ang awa. “May inihanda siyang maliit na bahagi—tig-iisang account na hindi kalakihan kumpara sa kabuuan. Pero may kalakip na sulat.”
Iniabot niya ang dalawang sobre. Kinabahan sila habang binubuksan iyon.
“Anak,” nakasulat sa sulat ni Tonyo, “hindi ko gustong parusahan ka dahil sa galit mo. Naiintindihan kong mabigat din ang dinadala mo para sa pamilya mo. Pero nasaktan ako nang marinig kong mas nag-alala ka sa puhunan para sa negosyo kaysa sa kalagayan ko. Sana sa natitirang bahagi ng buhay mo, piliin mong unahin ang tao bago ang pera. Kaya maliit lang ang ibibigay ko sa’yo ngayon—para matutunan mong kayang magsimula ulit kahit hindi malaki ang puhunan, basta may mabuting hangarin.”
Sa sulat ni Noel naman: “Anak, nakita kong pinipilit mong maging tulay sa pagitan natin ni Tonyo. Alam kong hirap ka. Pasensya na kung hindi ako nagtiwala sa kabutihan ng puso mo. Ito ang kaunting parte na para sa’yo at sa pamilya mo. Pero hinihingi ko sa’yo ang isang bagay: ikaw ang bahalang magdesisyon kung gusto n’yong dalawin ako sa bagong tahanan ko. Hindi ko kayo pipilitin. Ang pagbisita ay hindi sukat sa halagang ibibigay ko, kundi sa tunay n’yong pagnanais.”
Habang binabasa nila ang mga sulat, naghalo sa dibdib nila ang hiya at pagsisisi. Nalaman nilang hindi pala totoong walang pera si Aling Cion; bahagi lang iyon ng plano niya para subukan ang puso nila. Ang hindi niya inasahan: mas lalabas ang tunay na ugali nila—ang kaba, ang takot, ang pag-iwas at pagkapit sa seguridad, imbes na sa kanya.
Kinagabihan, nakaupo silang magkapatid sa sala, tahimik. Walang sumasagot, pero ramdam pareho ang bigat ng konsensya. Sa huli, si Noel ang bumasag sa katahimikan.
“Tony,” mahinang sabi niya, “magpunta tayo sa probinsya. Kahit hindi tungkol sa pera. Hindi ko kayang mabuhay na ganito ang iniisip ni Mama sa atin.”
Tumingin sa kanya si Tonyo, bakas ang pagod at hiya sa mukha. Matagal bago ito sumagot. “Nahihiya ako,” sabi niya. “Ano’ng sasabihin ko sa kanya? ‘Ma, sorry, gusto ka naming ipa-home for the aged, tapos ngayon babawi kami?’”
“Sabihin mo ‘yung totoo,” sagot ni Noel. “Naging duwag tayo, naging makasarili. Pero hindi pa huli para humingi ng tawad habang buhay pa siya.”
Ilang araw ang lumipas bago sila nakabuo ng lakas ng loob. Nang tuluyan na nilang napagdesisyunan, sumakay sila ng bus, dala ang kaunting pasalubong—isang bagong balabal, paboritong biskwit ni Aling Cion, at maliit na flower vase. Sa loob ng biyahe, walang masyadong usapan. Pareho silang nag-iisip kung paano magsisimula.
Pagdating nila sa probinsya, sinalubong sila ng malawak na lupa, sariwang hangin, at isang simpleng gusali na may karatulang “Bahay ni Nanay Cion – Tahanan para sa Nakalimutang Matatanda.” Hindi sila makapaniwala nang mabasa ang pangalan ng ina sa mismong gate. Doon napunta ang malaking bahagi ng yaman nito. Hindi lang pala para sa sarili, kundi para sa iba pang inang tinuring nang pabigat ng sarili nilang mga anak.
Sa loob, nakita nila si Aling Cion sa hardin, nakaupo sa bangko, kausap ang ilang lola at lolo. Magaan ang itsura niya, parang mas bata kaysa noong huli nilang nakita, kahit kapansin-pansin ang ilang puting buhok na dumami. Nang mapansin niya ang dalawang anino sa gate, napahinto siya. Nagtagpo ang kanilang mga mata.
“Ma…” mahinang tawag ni Noel.
“Ma,” sabay na ulit ni Tonyo, nanginginig ang boses.
Ilang segundo ng katahimikan, puno ng alaala, salitang hindi nasabi, at sakit na hindi na maibabalik. At sa gitna noon, lumapit si Aling Cion, mabagal pero matatag, hanggang nasa harapan na niya ang mga anak.
“Mga anak,” mahina niyang sabi, nangingilid ang luha ngunit may bahid ding ngiti, “ano’ng ginagawa ninyo rito?”
Humakbang si Tonyo, bumaba ang ulo, at sa unang pagkakataon mula nang magbinata, marahang niyakap ang kanyang ina. “Ma, patawarin niyo ako,” bulalas niya, na halos maubo sa pag-iyak. “Nagpadala ako sa takot, sa problema, sa pera. Hindi ako naging mabuting anak. Patawarin niyo ako.”
Sunod na yumakap si Noel. “Ma, nagkulang din ako. Hindi kita ipinagtanggol nang buo. Pero kung papayag ka, gusto naming bumawi. Hindi dahil sa pera, hindi dahil sa mana… kundi dahil nanay ka namin.”
Tahimik na umagos ang luha ni Aling Cion. Pinagmasdan niya ang dalawang anak, hinaplos ang kanilang mga ulo na para bang mga batang muli. “Hindi ako perpektong nanay,” sagot niya. “Nagkamali rin ako. Hindi ko dapat kayo sinubukan sa pamamagitan ng kasinungalingan. Pero salamat at nandito pa rin kayo. Ang totoo, ang yaman ko, hindi ‘yung nasa bangko… kundi kayo.”
Sa hapon na iyon, magkasamang nagkape sa maliit na veranda sina Aling Cion, Tonyo, at Noel, kasama ang iba pang matatanda sa bahay. Nagkuwentuhan sila, nagbanggit ng mga alaalang masaya, at dahan-dahang tinatahi ang mga sugat na dulot ng pagdududa at pera.
Sa bandang gabi, bago sila umuwi, tinitigan ni Tonyo ang karatula sa gate. “Ma,” sabi niya, “kung papayag ka, gusto kong tumulong sa foundation na ‘to. Hindi dahil sa pangalan niyo, kundi dahil gusto kong may magagawa ako para sa mga tulad ninyo.”
Ngumiti si Aling Cion, may kakaibang liwanag sa mata. “Sige, anak. Sa wakas, natuto na tayong lahat kung ano talaga ang mahalaga.”
Sa huli, ang matandang ginang na minsang nagkunwaring walang pera para subukan ang mga anak, natutuhan na hindi yaman ang kayang sumukat sa pagmamahal. At ang mga anak na minsang nabulag ng takot at kagustuhang umasenso, natuklasan na may mas mabigat pa palang pagsisisi kaysa sa pagkawala ng mana: ang mawalan ng pagkakataong maipakita sa magulang na mahal nila ito nang higit sa anumang halaga. Sa kabutihang-palad, bago pa mahuli ang lahat, pinili nilang bumalik, humingi ng tawad, at simulan ang bagong kabanata—hindi bilang tagapagmana ng pera, kundi bilang mga anak na handang magmahal at mag-alaga hanggang sa huling yugto ng buhay ng kanilang ina.
