Ako si Leks, Grade 11. Sanay akong mag-umpisa ng araw sa amoy ng kape—’yung matapang, ’yung kaya kang batuhin ng antok palabas ng kama. Pero nitong umagang ito, pag-inom ko, parang tubig na may kulay lang. Malabnaw. Tahimik ang kusina, maliban sa mahinang ugong ng lumang takure at kaluskos ng tsinelas ni Tatay. Nakatayo siya sa tabi ng mesa, suot ang luma niyang kulay-kahel na sando, hawak ang tasa na parang pinanghahawakan niya ang buong araw.
“’Tay,” sabi ko, kunot-noo, “ano ’to? Parang hugas-bigla ang timpla. Paulit-ulit ko nang sinasabi, ayoko ng ganito.” Tumingin siya sa tasa, hindi sa akin. “Pasensiya na, anak. Nauubos na ’yung kape. Nilagyan ko na lang ng konting asukal para—” “Para ano?” putol ko, tumaas ang boses na hindi pa nag-aalmusal. “Para maging kape sa pangalan pero tubig sa lasa? Kung hindi kaya, huwag na lang magtimpla. Nakakainis.”
Hindi nagsalita si Tatay. Bumaba ang balikat niya, at parang may bahagyang pagod na hindi ko namalayang nandiyan pala sa kilay niya. Inilapag niya ang tasa sa mesa. “May tinapay diyan,” sabi niya, “kain ka na.” Umismid ako at inalis ang tasa, halos tumapon. “Kainin niyo na ’yan. Late na ’ko.” Dinampot ko ang bag at lumabas, iniwan ko ang pinto na bahagyang bumangga sa hamba.
Sa jeep, umiikot sa isip ko ang malabnaw na kape. Para bang ginawa lang dahil kailangan—walang puso, walang malasakit, walang pakielam kung mabubuhay ba ako sa antok. Nainis ako. Kasi sa school, lahat mabilis: recitation, projects, deadline. Gusto ko, matapang din ako. Paano kung mismong kape sa bahay, hirap maging matapang?
Pag-uwi ko, halos hapon na. Nasa lamesa pa rin ang tasa ni Tatay, walang laman, may bahid ng natuyong itim sa gilid. Sa tabi, dalawang sachet ng 3-in-1 na nakabukas ngunit may natirang pulbos sa loob—parang kinayod hanggang sulok. “Anak, kumain ka na?” tanong ni Nanay mula sa labas, may sinasampay. “Mamaya pa,” sagot ko. “Si Tatay?” “Umalis ulit,” tugon niya. “Tinawagan ng boss niya. Overtime daw sa planta. Panay overtime nitong mga gabi.” Napakunot ako. “Gabi-gabi?” “Oo,” sabi ni Nanay, “kaya nga halos kape na lang ang iniinom n’yan para may lakas. Kahapon, alas-dos na ng umaga nakauwi. Tapos gumising para ihahatid ka sana, kaso nakita niyang tulog ka pa. Nagpainit na lang ng tubig, nagtimpla ng kape… ayan, baka ’yon ’yung natikman mo.”
Natahimik ako. Bumigat ang bag ko sa balikat. Parang isang tasang malabnaw na kape ang tumama sa konsensya ko, ngunit ngayon, hindi na tubig ang lasa—kundi pait. Umupo ako sa bangko at tinitigan ang dalawang sachet. Napansin kong pinilas nang maingat ang dulo, may gupit na hindi pantay. Naalala ko ang boses ko kanina: “Nakakainis.” Nahiling kong mabawi, pero huli na. Ang oras, parang kape rin: kapag natapon, hindi mo na maisasalin pabalik.
Dumilim ang langit. Umandar ang oras na parang bus na walang hintuan. Alas-otso, tahimik pa rin. Alas-diyes, may nagbukas ng gate—ang kaluskos na kabisado ko. Si Tatay. Pumasok niya, amoy langis at usok, basang-basa ang laylayan. “Nandyan ka na, ’Tay,” sabi ni Nanay, may halong tuwa at pag-aalala. “Oo,” sagot niya, hingal at ngiti. “Ayos naman. May dagdag raw bukas, pero okay lang.” “Kumain ka muna,” sambit ni Nanay. “May tinola.” “Mamaya,” tugon niya, “magkakape lang ako.”
Sumilip ako mula sa pinto ng kwarto. Pumunta si Tatay sa kusina. Binuksan ang garapon ng asukal, sinilip. Kumuha ng kutsarita, nilaglag ang kalahating takal—hindi puno, parang marunong humingi ng paumanhin sa laman ng garapon. Kinuha ang sachet na naiwan ko, kinayod hanggang wala nang natira. Pinisil, niyugyog, pinalo sa mesa para mahulog pati huling butil. Ibinaling niya ang tingin sa takure. Binuksan. Walang laman. Parang lumuhod ang balikat niya sa pagod. “Ako na,” sabi ko, biglang lumabas ang boses na hindi ko inaasahan. “Ako na, ’Tay.”
Nagulat siya. “Gising ka pa pala.” “Ako na po,” ulit ko. Nilagyan ko ng tubig ang takure, sinindi ang kalan. Tahimik. Tanging ingay, huni ng gas at kaluskos ng kutsaritang lumalapat sa tasa. “Pasensya na kanina,” bungad ko, hindi lumilingon. “Sa sinabi ko. Sa kape.” Walang sagot. “Hindi ko alam na—” huminga ako nang malalim, “—gabi-gabi kayong nag-o-overtime.” Umupo si Tatay sa silya, marahang nagpatong ng siko sa mesa. “Hindi ko rin naman sinasabi,” sabi niya, “ayokong drina-drama ’yan. Trabaho lang.”
Pakulu na ang tubig—’yung maliliit na bula, pumipisil sa ilalim. Pinasok ko ang kutsara sa garapon, kumuha ng kaunting asukal, idinagdag sa tasa. “’Tay,” sabi ko, “huwag muna asukal. Ako na ang bibili bukas.” “Okay lang,” sagot niya, “hatiin natin ’yan. Sanay naman ’tong dila ko sa pait.” Parang may pinukpok sa dibdib ko. “Ako yata ang hindi sanay,” sabi ko, “kaya nagalit ako.”
Lumapit si Nanay, nagdala ng tinola, sobrang init pa, may amoy luya at dahon. “Kumain ka muna, Nardo,” sabi niya. Napatingin ako kay Tatay—halata ang pagod, nangingitim ang ilalim ng mata, pero may ngiting maliit na parang sinag sa pagitan ng ulap. Naupo kami. Habang kumakain siya, napansin ko ang kamay niyang nanginginig, hindi dahil sa gutom lang, kundi siguro sa pagod. Tapos, nilagok niya ang kape na tinimpla ko, kumurba ang labi. “Ayun,” sabi niya, “lasa na ulit ng umaga.”
“Lasa ng umaga, alas-onse na ng gabi,” biro ni Nanay. Tumawa kami, mababaw, pero totoo. Natapos ang hapunan. Habang inililigpit ni Nanay ang mga plato, tumabi ako kay Tatay sa mesa. “’Tay,” sabi ko, “bakit ’di n’yo sinabi na wala nang kape? Bakit ’di n’yo binago ’yung timpla? Nagalit ako kasi akala ko…” “Akala mo pinabayaan kita,” tinapos niya, hindi sinasaktan. “Oo,” amin ko, “parang ginawa lang dahil kailangan.” Tumango siya. “May mga araw talagang gano’n—ginagawa mo kasi kailangan. Pero hindi ibig sabihin wala nang pagmamahal. Minsan, ganyan ang itsura ng pagmamahal: malabnaw, pero umiinit pa rin; kulang sa tamis, pero gising pa rin.”
Tumayo siya at kinuha yung lumang thermos. “Alam mo,” sambit niya, “no’ng bata ako, tinapay lang at kape ang baon. Malabnaw din madalas. Pero sa bawat higop, iniisip ko: ‘Kung gusto kong tumapang ang kape, kailangan ko ring tumapang.’ Kaya sige lang sa pagod. Ngayon, ikaw ang iniisip ko. Kapag nagkukulang ang timpla, baka ako na lang ang mag-adjust: dagdag oras, dagdag tiis. Hindi ko na namamalayan, malabnaw na pala.”
Nanuyo ang lalamunan ko. “Sana, sinabi n’yo, ’Tay,” bulong ko. “Sana, mas maaga ko kayong niyakap kaysa sinermunan.” Pinisil niya ang balikat ko. “Okay lang. May oras pa naman. Ayaw kong matutunan mong manahimik lang kahit mali ang timpla. Mas okay na magsabi ka—pero sana, sa susunod, tikman mo muna bakit gan’ong lasa.”
Kinabukasan, maaga akong gumising. Bago pa sumikat ang araw, binuksan ko ang ilaw sa kusina. Kumuha ako ng maliit na papel at nagsulat: “Recipe ni Leks: 1 cup tapang + 2 kutsaritang pasensiya + 1 kurot na ‘ikaw muna, ’Tay’.” Pinatong ko sa garapon ng asukal. Kinalkal ko ang alkansya ko—mabigat, puro barya. Kinompuni ko ang budget ko sa baon; bawas sa softdrinks, dagdag sa kape. Bago pumasok, dumaan ako sa sari-sari store: isang pack na kape na hindi pinaka-mahal, pero hindi rin pinakanipis ang lasa. Inilagay ko sa kusina na parang medalya.
Pagbangon ni Tatay, amoy niya agad ang kape. “Uy,” sabi niya, nagulat, “may kape ang may tunog.” “Ako na po,” sagot ko, “aral ko kahapon.” Tinimplahan ko siya, mas maitim, pero tama. Inabot ko ang tasa. “’Tay, salamat kagabi.” “Sa kape?” “Sa overtime.” Ngumiti siya, ’yung ngiting may butil ng luha sa gilid na hindi nahuhulog. “Salamat din sa pagsasaing,” biro niya. “Kape lang ’yon,” sagot ko. “Pero oo, susunod na lahat.”
Lumipas ang mga araw. Gabi-gabi pa rin siyang pinapatawag ng overtime. Pero nagbago ang ritwal: ako na ang tagapakulo ng tubig, siya ang tagapakuwento. Habang umuusok ang tasa, kinukuwento niya kung paano siya natuto maghinang, kung paano mabigat ang bakal kapag basa, kung paano mahirap kumaway sa antok. Kinikuwento ko naman ang Math namin, kung paanong may problema na parang timplang hindi swak: kailangan baguhin ang paraan, hindi ang pangarap.
Isang linggo, halos hindi na siya natawag. “Buti naman,” sabi ni Nanay. “Nagsara ng isang linya,” paliwanag ni Tatay, “kaya bawas overtime.” Kinagabihan, ako ang nag-aya: “’Tay, lakad tayo sa 24-hour convenience store. Libre ko kayo ng kape—’yung hindi malabnaw.” Natawa siya. “Magastos ’yan.” “Minsan lang,” sagot ko, “para matikman n’yo rin ang tamis na hindi natin lagi kayang bilhin.” Umabot kami sa store. Umupo sa labas, ininom ang kape sa papel na baso. “Matapang,” sabi niya. “Mas matapang d’yan ’yung pinili n’yo gabi-gabi,” sagot ko. “’Yung pagbangon ulit kahit antok pa.”
Pag-uwi, dumaan kami sa tindahan ng school supplies. Bumili ako ng maliliit na post-it. Bawat umaga, may sticky note sa tabi ng garapon: “Salamat, ’Tay.” “Ingat sa lakad.” “Ako naman mamayang gabi.” “Kaya natin ’to.” Sa bawat gabi na malabnaw ang oras at matamlay ang katawan, nilalagay namin ang mga salita bilang asukal—hindi para itago ang pait, kundi para samahan.
Isang araw, dumating ako sa bahay na may dalang maliit na timba ng yelo at sachet ng kape. “Project sa Physics?” tanong ni Tatay. “Hindi,” sagot ko, “experiment sa buhay.” Nilagay ko ang yelo sa baso, binuhusan ng kape at gatas. “Iced coffee, ’Tay. Para kahit mainit ang problema, malamig pa rin ang ulo.” Tumawa siya. “Madiskarte ka ah.” “Syempre, anak n’yo ’ko.”
Dahan-dahan, natuto rin akong tumingin sa paligid: may kaklaseng laging late kasi naglalako muna bago pumasok; may isa pang inaantok sa klase kasi nagbabantay ng kapatid sa gabi. Sa halip na mang-asar, tinimplahan ko sila ng kape sa canteen—’yung abot-kaya at may kasamang “kaya mo ’yan.” Napansin ko: hindi lang pala sa bahay pumuputla ang timpla ng mundo; sa marami, malabnaw din ang lakas. At kung may pagkakataong dagdagan ang tapang ng ibang tasa, bakit hindi?
Isang gabi, umuulan. Nasa kusina kami, iniinit ko ang tubig habang si Tatay ay nagtatali ng sirang sinturon. “ Anak,” sabi niya, “naaalala mo ba ’yung araw na sinermunan mo ’ko sa kape?” Napahiya ako, pero tumango. “Salamat doon,” dugtong niya. “Dahil sa tampo mo, naalala kong hindi dapat puro trabaho. Kailangan ko ring bigyan ng oras ’tong mesa, ’tong kusina, ’tong usapan natin.” “Tay,” sagot ko, “salamat din sa malabnaw na kape. Doon ko nalasahan kung gaano kabigat ang pagod n’yo.”
Bago kami natulog, gumawa ako ng isang tasa pa. Nilagyan ko ng kaunting asukal, tinikman. “Sakto,” sabi ko. “Matapang.” “Tulad mo,” sabi niya. “Hindi,” sagot ko, “tulad natin.”
Mula noon, kapag may umagang may kulang—asukal, oras, lakas—hindi na ako sumisigaw sa tasa. Hinihigop ko muna ang paliwanag, saka ako nagdaragdag ng kung anong meron ako: barya para sa kape, braso para sa pag-igib, boses para sa “salamat.” Natutunan ko na ang pinakamagaling na barista ng buhay ko, hindi palaging may kumpletong sangkap. Minsan, pagod, puyat, at pride lang ang hawak—pero palagi, may dagdag na loob.
Bago tayo magreklamo sa malabnaw na kape, bago tayo magbaba ng pasya sa lasa ng isang umaga, bago tayo sumigaw sa taong nagtimpa kahit kulang ang laman ng garapon, subukan muna nating tanungin: ilang gabi bang hindi siya natulog? Ilang oras bang kinain ng overtime? Ilang pangarap bang pinasan niya para may maihain sa mesa? Dahil minsan, hindi sa kulang na asukal nagmumula ang kakulangan—kundi sa sobra-sobrang pagod na hindi natin nabibilang.
At kung sakali mang maging malabnaw ulit ang kape sa bahay, alam ko na ang gagawin: hahawakan ko ang takure, sasaluhin ko ang hindi nasabing kwento, at sasabihin ko, “’Tay, ako muna. Kayo muna ang uminom ng matapang.” Pagkatapos, iinom kami nang sabay—at sa bawat higop, hindi na tubig ang lasa, kundi tapang na pinagsaluhan.
