Sa gitna ng maalikabok na kanto ng palengke, inapi ng pulis ang isang tricycle driver na akala niya’y simpleng pobreng tsuper lang—hindi niya alam, ang sinisigawan niya ay isang COA auditor na matagal nang nag-iimbestiga sa mga kalokohan sa kanilang istasyon.
Tanghaling tapat. Masakit sa balat ang sikat ng araw, at amoy tambutso ang hangin sa kahabaan ng kalsada. Sa gilid ng eskinita, nakapila ang mga tricycle, naghihintay ng pasahero. Ang iba, may tarp na kupas, ang iba, halos kalbo na ang gulong. Kanya-kanyang diskarte ang mga driver para makabenta ng byahe bago pa sumabog ang init at umulan sa hapon.
Isa sa mga iyon si Mang Lando, naka-dilaw na t-shirt, pawis na pawis, ngunit maingat pa rin sa pagmamaneho. Mahigit dalawampung taon na siyang tricycle driver. Sa maliit niyang sidecar, nakadikit ang dalawang ID picture ng mga anak niya—si Liza at si Mark—bilang paalala kung para kanino siya umiikot araw-araw.
Pero nitong mga nakaraang linggo, hindi na lang trapiko at gasolina ang problema ni Mang Lando. Mas mabigat ang pangalang paulit-ulit na umiikot sa mga usapan ng mga tsuper: SPO2 RONALD BAUTISTA.
“Pare, dumaan ka kay Bautista?” tanong ng kapwa driver niya isang umaga. “Nagtaas na naman daw ng ‘donasyon’ per kanto.”
“Paano ‘donasyon’?” balik tanong ni Mang Lando.
“Aba, tawag niya lang ‘yon. Kada linggo, may kotong. Kapag hindi ka nagbigay, bigla ka na lang may violation. ‘Wala kang preno,’ ‘wala kang side mirror,’ kung ano-ano.”
At hindi nagtagal, naranasan iyon ni Mang Lando.
Isang beses, habang bumabaybay siya sa kanto, pinara siya ng pulis na naka-motor, nakasuot ng maayos na uniporme, malinis ang sapatos, at matalim ang tingin. Si Bautista.
“Hoy, kuya,” malamig na sabi nito, “papeles mo.”
Kalmadong iniabot ni Mang Lando ang lisensya, OR/CR, at franchise. Wala siyang dapat ikatakot—kumpleto siya.
Pero matapos silipin ang mga papel, ngumisi lang si Bautista.
“Kumpleto nga,” anito, “pero alam mo bang bawal dito ang pumila nang walang terminal fee? May memo na, hindi ka ba nasabihan?”
Naguluhan si Mang Lando. Terminal fee? Sa kalyeng ilang taon na niyang pinapasadahan?
“Sir, wala po kaming natanggap na memo. Saan po binabayaran ‘yon?” tanong niya.
“Sa amin, syempre.” sagot ni Bautista. “Sa istasyon. Pero dahil mabait ako, puwede ka nang mag-advance dito. Five hundred per linggo. Para ‘di ka na maabala.”
Nanlamig si Mang Lando. Limandaang piso kada linggo? Sa kinikita niyang pamasahe na kulang pa sa mga bayarin nilang mag-asawa?
“Sir… wala po akong ganoong kalaking pera.” mahinahon niyang tugon. “Nag-aaral pa po ‘yung anak ko sa kolehiyo. Barely lang po kami nakakaraan.”
Biglang nagbago ang tono ni Bautista. Tumigas ang panga, lumakas ang boses.
“Eh ‘di huwag kang magreklamo kung mahila ka sa impounding! Violation ka na ngayon—illegal terminal, obstruction, at kung ano-ano pa. Ayaw mo bang kumita, pero ayaw mo ring sumunod sa patakaran? Huwag mo akong ginagawang tanga rito, tatay!”
Napayuko na lang si Mang Lando. Sa huli, naglabas siya ng tatlong daang piso—iyon lang ang kaya niyang ilabas nang hindi tuluyang nakawawala ang pambili ng bigas. Kinuha ni Bautista, walang resibo, walang patunay, tapos tinapik ang tricycle.
“Next week, kumpleto na ha. Huwag mo akong paiinitin ng ulo.”
Doon nagsimula ang pekeng “terminal fee” na unti-unting sumasakal sa mga tsuper sa lugar. Kung sino ang lalaban, lagot sa bitbit na ticket. Kung sino ang tatahimik, uuwi nang kulang ang kita, pero buo pa rin ang lisensya.
Ang hindi alam ni Bautista, may isa sa mga tricycle driver na hindi lang basta tsuper.
Si “Mang Lando” ay si Rolando Medrano sa totoong buhay—quarantine sa opisina, naka-barong sa araw, auditor sa Commission on Audit. Lalaki sa papeles, sa mga numero, sa mga process at disallowance. Matagal na niyang hawak ang mga report tungkol sa mga hindi maipaliwanag na koleksyon sa ilang istasyon ng pulis: sobrang allowance, kakaibang “miscellaneous fees,” at cash advances na hindi na-liquidate.
Sa mga nakaraang buwan, napansin ni Rolando na kakaiba ang pattern sa area kung saan naka-assign ang istasyon ni Bautista. Malaki ang kita sa “traffic enforcement,” pero kulang sa dokumentasyon. May report na umabot sa kanilang opisina tungkol sa reklamo ng mga driver—kotong, illegal fees—pero walang gusto mag-testify. Natatakot.
“Kung walang magtuturo kung paano nangyayari sa field, mahina ang kaso,” sabi ng team leader ni Rolando sa isang meeting. “Kailangan nating makaalam mismo sa ground. Pero sino ang willing bumaba?”
Tahimik ang karamihan. Sino ba naman ang gustong magpakapawis sa ilalim ng araw at sumabak sa posibilidad na makasalubong ang mga pulis na iniimbestigahan nila?
Sa dulo ng mesa, nagtaas ng kamay si Rolando.
“Sir,” sabi niya, kalmado pero matatag. “Lumaki po ako bilang anak ng driver. Alam ko ‘yung mundo nila. Kung may dapat pong umintindi, baka ako na ‘yon. Kaya ko pong magpaikot bilang tricycle driver, at mag-obserba.”
Nag-aalinlangan ang iba, pero pumayag ang team. Hindi ito regular na paraan para sa COA, pero sa sitwasyong walang gustong magsalita, kailangan nila ng paraan para makita ang totoong nangyayari.
At ngayon, si Auditor Rolando Medrano ay si “Mang Lando,” driver sa kanto, tagapagdala ng mga pasaherong hindi alam na habang tumatakbo ang metro sa isip niya, may bilang din ng pang-aabuso sa notebook na nakatago sa ilalim ng upuan.
Kada linggo, maingat niyang itinatala ang oras, lugar, at eksaktong sinabi ni Bautista at ng iba pang kasabwat nito. Kung magkano ang illegal fee. Kung paano kinukuhang cash na walang resibo. Minsan, na-rerecord niya sa maliit na recorder na nakatago sa bulsa ng kanyang dilaw na t-shirt.
Pero kahit COA auditor siya, tao pa rin siya. Ang bawat limangdaang piso na “ebidensya” ay actual din na nawawalang pagkain sa mesa niya. Ang bawat kodigong ginagawa niya sa papel ay katumbas ng totoong sakit sa katawan nang magdamag na pagmamaneho.
Hanggang isang araw, dumating ang sandaling magpapabago sa lahat.
Mataas ang araw, katanghalian, punung-puno ang kanto ng mga taong naglalakad, naglalako, nag-uusap. May batang kumakain ng fishball, may Lola na may dalang bayong. Sa gitna, si Mang Lando, kakababa lang ng pasahero at nag-aayos ng upuan.
Mula sa di-kalayuan, narinig niya ang tili ng busina. Parating na naman ang motor ng pulis, mabilis, parang may hinahabol. Si Bautista.
Tumigil ito sa tabi ng tricycle niya, biglang preno. Halos sumalpok sa sidecar.
“Hoy! Ilang beses na kitang sinasabihan ah!” sigaw ni Bautista agad, hindi man lang tiningnan ang paligid. “Nakaharang ka na naman sa daan! Gusto mo talagang mawalan ako ng pasensya!”
Nagulat si Mang Lando. Nasa linya naman siya ng pila, kung saan doon talaga nagsasakay ng pasahero ang mga tricycle. May sapat na espasyo para dumaan ang ibang sasakyan.
“Sir,” mahinahon niyang sagot. “Nasa pila naman po ako. Kakababa lang po ng pasahero. Kung kailangan ko pong umusad, aatras po ako, wala pong problema.”
Pero hindi iyon ang gusto ni Bautista. May naipon na kasi itong inis—noong huling linggo, si Mang Lando lang ang hindi nakapagbigay ng buong limandaang piso. Tatlong daan lang ulit ang naibigay nito, at nagpaalam na hindi talaga kaya.
“Hindi ko kailangan ng paliwanag mo!” sigaw ni Bautista, halos tumalsik ang laway. “Akala mo, ikaw lang ang marunong maghanapbuhay? Kami rin! Pulis kami pero may pamilya rin! Naririnig mo?!”
Napailing ang ilang tsuper sa likod. May naglabas na ng cellphone, tahimik na nagre-record. Si Aling Tess, tindera ng turon, sumilip mula sa kariton niya, kita sa mukha ang pag-aalala.
“Sir, wala po akong masamang intensyon.” sagot ni Mang Lando. “Kung may violation po ako, sabihin niyo po nang maayos. Wala po akong nilalabag sa—”
Hindi na siya natapos. Biglang sinunggaban ni Bautista ang braso niya, hinigpitan ang kapit, at itinaan ang daliri sa mukha niya.
“Violation?” Mga boses na halos gumuhit sa hangin. “Para sa’yo, wala kang violation dahil sanay ka na sa pagiging pasaway! Wala kang ginawa kundi harangin ang kalsada at humatak ng pasahero kahit saan. Tapos kapag sinita, drama agad.”
Nakita ni Mang Lando ang ilang batang nakatingin, malalaki ang mata. Nararamdaman niyang namumula ang mukha niya, hindi lang sa hiya, kundi sa pigil na galit.
“Sir, masakit na po ‘yung braso ko.” pakiusap niya, pilit inaalis ang kamay ng pulis. “Pakibitiwan lang po—hindi po ako lalaban.”
“Lalaban pa?!” lalo pang lumakas ang sigaw ni Bautista. “Anong akala mo sa sarili mo, ha? Tricycle driver ka lang! Huwag mong itaas ang boses mo sa pulis!”
Umaalingawngaw ang salitang “driver ka lang” sa tenga ni Mang Lando. Kahit sanay na siya sa mga ganitong pangmamaliit, iba ngayon. Iba ang bigat. Kasi alam niyang sa ilalim ng dilaw na t-shirt na iyon, hindi lang tricycle driver ang katauhan niya. Siya rin ay auditor, anak, ama—taong may dignidad.
Sa likod, may lalaking naka-green na t-shirt na maingat na nagpo-focus ng camera ng phone niya. Sa tabi niya, may babaeng naka-orange na blouse na tila galit na galit nang makita kung paano hinahawakan ang matandang driver.
“Sir!” sigaw niya. “Sobra na kayo! Bitiwan niyo na siya!”
Pero imbes makinig, tumalikod si Bautista at sigawan pa ang mga tao.
“Wala kayong pakialam dito!” aniya. “Official police operation ‘to! Kung ayaw niyong madamay, huwag kayong makisawsaw!”
Doon nagdesisyon si Mang Lando na sapat na ang pagiging tahimik. Ramdam niya ang recorder sa bulsa niya, bukas, naunang pinaandar noong binalaan siya ng ibang driver. Naaamoy niya ang usok ng mga sasakyang dumadaan, naririnig ang kabog ng puso niya na tila mas malakas pa sa lahat.
“Sir.” mahinahon, pero may kakaibang bigat ang boses niya nang magsalita muli. “Lahat po ng ginagawa niyo ngayon, nare-record ko. Hindi po ako sang-ayon sa paraan ninyo ng pagtrato sa amin.”
Natawa si Bautista nang mapait.
“Recorded?!” pang-aasar nito. “Sino naman ang makikinig sa hinaing mo? Barangay? Kapwa mo driver? Wala kang laban sa amin. Kahit pa magreklamo ka sa hepe, kaya naming ayusin ‘yan. Sanay na kami diyan.”
Huminga nang malalim si Mang Lando. Sa loob-loob niya, alam niyang dumating na ang puntong hindi na sapat ang simpleng tala, hindi na sapat ang secret recordings. Kailangan na niyang ipakita kung sino siya at bakit siya nariyan.
“Officer Bautista.” aniya, ngayon ay diretsong nakatingin sa mata ng pulis. “Alam niyo po ba kung bakit ako nagmamaneho rito?”
“Dahil wala ka nang ibang trabaho.” mabilis na sagot ng pulis. “Yan ang mundo mo, tatay.”
Umiling si Mang Lando.
“Nandito po ako dahil iniimbestigahan ko kayo.”
Sandaling natahimik ang paligid. Kahit ang mga tricycle driver sa likod, napapitlag. Si Bautista, hindi agad nakapagsalita.
“Ano raw?!” singhal nito, pilit pinagtatawanan ang narinig. “Iniimbestigahan mo ako? Sino ka ba? Reporter? Vlogger? Attorney?”
Umayos ng tayo si Mang Lando, marahang inalis ang braso sa pagkakahawak ng pulis, at dahan-dahang hinugot ang isang maliit na leather wallet mula sa bulsa ng pantalon. Binuksan niya iyon sa harap ni Bautista, at ipinakita ang isang ID na matagal na niyang itinatago sa kanyang t-shirt.
Commission on Audit. Auditor IV. Rolando Medrano.
Kita sa nakalaminate na card ang kanyang mas maayos na itsura—nakabarong, maayos ang buhok, seryosong mukha.
“Ang pangalan ko po,” malinaw niyang sabi, “ay Rolando Medrano. Auditor ng Commission on Audit. May formal na request ang COA sa PNP para suriin ang pondo at mga koleksyon sa area ninyo, kasama na ang lahat ng fees na kinokolekta ninyo sa mga tricycle driver. For several weeks, I have been gathering evidence. At lahat ng ginagawa ninyo ngayon—kasama sa report.”
Parang nahulog sa sahig ang panga ni Bautista. Tumingin siya sa ID, saka kay Mang Lando, saka sa ID ulit.
“C-COA?” pautal niyang tanong. “Auditor…?”
Sa likod, napahiyaw ang ilang driver.
“COA daw ‘yan?!”
“Undercover?! Grabe!”
Ang babaeng may cellphone, lalong sinipagan ang pagre-record. Ngayon, hindi na lang simpleng pang-aapi ng pulis sa tsuper ang kuha niya, kundi paghaharap ng abusadong pulis at auditor na nag-disguised bilang driver.
“Hindi ako nagpanggap para manakot.” mahinahong paliwanag ni Rolando, kahit nanginginig pa ang kamay sa tindi ng emosyon. “Nandito ako kasi walang gustong magsalita. Takot silang mawala ang lisensya, ang hanapbuhay. At sa ilang linggo kong paulit-ulit na nagbibigay ng ‘terminal fee’ na walang resibo, malinaw na sa akin kung anong nangyayari.”
Maya-maya, may dumating na mobile ng pulis sa kabilang dulo ng kalsada. Bumaba ang isang opisyal na mas mataas ang ranggo, may dalawang kasamang pulis. Si Police Major Reyes, hepe ng istasyon na pinanggagalingan ni Bautista.
“Ano’ng kaguluhan ‘to?” malakas na tanong ni Reyes.
Walang sumagot sa una. Hanggang si Rolando na mismo ang lumapit, dala ang COA ID.
“Major Reyes,” pormal niyang bati. “Magandang tanghali po. Ako po si Auditor Rolando Medrano mula COA. May pending po kayong memo galing sa amin tungkol sa special audit sa traffic-related collections sa istasyon ninyo. Hindi pa po tayo nagkakasalubong nang personal, pero isa po itong bahagi ng imbestigasyon na iyon.”
Napatingin si Reyes sa ID. Kita sa mukha niyang nagulat siya.
“COA…?” bulong niya. “Akala ko sa opisina lang kayo. Anong ginagawa ninyo rito sa kalsada?”
“Sinusubukan pong intindihin ang buhay ng mga bahagi ng sistema.” sagot ni Rolando. “Kabilang na ang mga ordinaryong driver, at ang mga pulis na nag-iimplementa ng mga patakaran. Sa kasamaang palad, may mga pulis na ginagamit ang pwesto para mangikil.”
Iniabot niya ang maliit na recorder.
“Major, nakarecord po rito ang ilang beses na paghingi ni Officer Bautista ng ‘terminal fee,’ pati na po ang pang-aapi niya sa akin at sa iba pang driver. May diary rin po ako ng mga petsa, oras, at halagang kinuha. Lahat po ‘yan, nakatakdang isumite sa COA at sa inyo.”
Nanlamig si Bautista. Tumingin siya kay Reyes, parang humihingi ng kalasag.
“Sir, huwag po kayong maniwala agad!” pakiusap niya. “Nanghihimasok lang ‘yang auditor na ‘yan sa operasyon natin! Baka instigated ‘yan! Baka binayaran ng kalaban—”
“Bautista, tahimik.” putol ni Reyes, ngayon ay malinaw na ang pag-igting ng panga. “Kung COA ‘to, hindi natin pwedeng basta isantabi. May memo nga talaga tayong natanggap. Hindi mo ba nabasa?”
“Sir, akala ko po… pang-papel lang ‘yon. Hindi ko akalaing…” natigilan siya. “Hindi ko akalaing magpapanggap silang driver…”
Napailing si Reyes, at tumingin sa mga tao sa paligid—mga tricycle driver na halos nanginginig ang balikat, hindi alam kung maiiyak o matatawa sa bilis ng pangyayari.
“May iba pa po ba kayong ebidensya?” tanong ng hepe kay Rolando.
“Opo, Major.” sagot ni Rolando. “Nakausap ko na rin po ang ilang driver na handang mag-testify, basta may kasiguraduhan silang protektado. May mga resibo po ng official fees na hindi totoong napupunta sa tamang account. At mayroon din pong mga informasyong natanggap tungkol sa ‘weekly collections’ na hindi naka-record kahit saan.”
Huminga nang malalim si Reyes. Kita sa mukha niya na hindi na siya pwedeng magbulag-bulagan. Lalo na’t kasalo na nila ngayon ang COA, at alam niyang anumang pagtatakip ay may mas malaking kapalit.
“Bautista.” matigas na sabi niya. “Simula ngayon, relieve ka muna sa tungkulin. Sasama ka sa akin sa istasyon. May darating na internal affairs at COA team. Maghahanda ka ng written explanation. At kung totoo ang mga alegasyon, alam mo ang pwedeng kasunod.”
“Sir…” halos mapaluhod si Bautista. “Wala naman po kaming ginagawang masama… kaunti lang… pampadagdag lang sa—”
“Sa bulsa?” putol ulit ni Reyes, ngayon ay hindi na maitago ang inis. “Hindi ka binigyan ng uniporme at baril para maghanap ng ‘padagdag.’ Huwag mong idamay ang buong istasyon sa kalokohan mo.”
Sa harap ng lahat, pinagbitiw ng hepe ang baril at radio ni Bautista, inilagay sa isang maliit na supot, at iniabot sa isa pang pulis. Si Bautista, nakayukong masyado, halos hindi makita ang mukha, habang sinasakay sa mobile.
Habang lumalayo ang sasakyan, napasigaw ang isang driver sa pila—hindi sa tuwa, kundi sa emosyon na matagal nang kinikimkim.
“Salamat po, sir!” sigaw niya, nakatingin kay Rolando. “Akala namin, wala nang laban ang kagaya namin.”
Nag-init ang mata ni Rolando, pero pinilit niyang ngumiti.
“Hindi dapat natatapos sa sigaw ang laban.” sagot niya. “Dapat tuloy sa proseso. Ang trabaho ko, hindi lang manita ng maling numero sa papel. Kundi tiyaking ‘yung perang pinaghihirapan n’yo, hindi basta nawawala sa bulsa ng iilan.”
Lumapit ang isang babaeng naka-orange na blouse—si Aling Tess.
“Sir Rolando,” maingat niyang sabi, “paano po kung may iba pang pulis na gumagawa ng ganyan? Hindi lang si Bautista?”
“Isusulat ninyo.” sagot ni Rolando. “Ihahanda namin ang proper channels. Hindi ito matatapos sa isang tao lang. Pero kailangan ko rin ang tulong ninyo. Kapag may nangyari ulit, huwag kayong matakot magreport. Hindi niyo kailangang sumigaw sa kalsada, pero puwede kayong lumapit sa tamang opisina.”
Maya-maya, dumating ang team niya mula COA—nakapangkaraniwang damit, may hawak na folder, may nakasabit na ID. Lumapit sila kay Rolando, at nagulat sa itsura niya—basa ng pawis, may marka ng kapit sa braso, pero nakatayo pa rin nang tuwid.
“Sir Rolando, ayos lang po ba kayo?” tanong ng isa sa kanila.
“Ayos lang.” sagot niya, napabuntong-hininga. “Sana mas maging ayos ang sistema pagkatapos nito.”
Kinabukasan, naging laman ng social media ang video ng pang-aapi ni Bautista sa “tricycle driver,” at ang pagbubunyag na COA auditor pala ito. Sa caption ng mga nag-share: “Hindi mo alam kung sino ang inaapi mo.” Sa iba naman: “Hindi kailangan ng mataas na posisyon para may dignidad.”
Pero para kay Rolando, hindi iyon tungkol sa pag-viral. Mas mahalaga ang sumunod na mga araw: ang imbestigasyon sa istasyon, ang paglabas ng mga tunay na koleksyon, at ang unti-unting pag-ayos ng sistema ng bayarin ng mga tricycle driver. May mga pulis na nagsilbing testigo rin, aminadong matagal na nilang nakikita ang hindi tama, pero natatakot silang magsalita.
“Hindi lahat ng pulis pare-pareho,” sabi ni Major Reyes sa isang pulong kasama ang mga driver at COA. “May mga tulad ni Bautista, oo. Pero may iba ring handang ituwid ‘yon. Sana, sa susunod na makita ninyo kami, hindi takot lang ang maramdaman ninyo, kundi kaunting tiwala.”
Mula noon, binuo ang opisyal na sistema ng terminal fee—maliit, may malinaw na resibo, at direktang pumapasok sa account ng barangay para sa maintenance ng kalsada at waiting shed. Walang cash na dumadaan sa bulsa ng sinumang pulis. Lahat, maaaring i-audit ng COA.
Si Rolando, bumalik sa opisina, naging normal ulit ang suot na polo at barong. Pero tuwing dumadaan siya sa kanto kung saan siya naging “Mang Lando,” hindi niya maiwasang ngumiti kapag nakikita ang mga tricycle driver na mas malaya nang huminga.
“Mang Lando!” sigaw ng isang tsuper minsan nang nadaan siya. “Libre ka sa amin dito, ha! Sabi ng mga bata, ikaw daw ‘yung ‘secret agent’ namin!”
Napatawa si Rolando, sabay umiling.
“Hindi ako secret agent,” sagot niya. “Trabaho ko lang ‘to. Pero sana, kahit wala ako rito, matuloy ninyo ‘yung pagsunod sa dapat. Kayo na ang susunod na magbabantay.”
Umuwi siyang pagod, pero mas magaan ang loob. Sa mundo kung saan madalas natatabunan ng ingay ang katotohanan, malaking bagay na may iisang kalsadang unti-unti nang natututong mag-ingat sa bawat kaway ng uniporme at bawat hila ng preno.
At sa puso niya, alam niyang kahit sandali lang, naging boses siya ng mga taong matagal nang natutong manahimik.
Salamat sa pagbabasa ng kwentong ito. Kung nakapagpaalala ito sa’yo ng halaga ng katapatan, tamang proseso, at pagrespeto sa bawat hanapbuhay—driver man, pulis, o auditor—ibahagi mo ang post na ito sa iyong pamilya at mga kaibigan. Baka may isang taong kailangan ding maalalang hindi dapat ginagamit ang kapangyarihan para mang-api, at may mga taong handang kumilos para ituwid ang mali, tahimik man o nakasakay sa isang simpleng tricycle.
