Sa labas ng malaking mansyon ng mga Santiago, maliwanag ang sikat ng araw at kumikintab ang puting pader ng bahay sa sobrang linis. Sa gitna ng malawak na hardin, nakahilera ang mga rosas, gumamela at iba’t ibang kulay ng bulaklak na parang sinukat ang distansya bago itinanim. Iyon ang unang araw ng bagong hardinero—isang payat, medyo kuba na lalaki na may kulubot na balat at nangingitim na mga palad dahil sa taon-taong pagkayod sa lupa. Suot niya ang paborito niyang berdeng polo, kupas na pantalon at isang lumang sombrerong buri para hindi tamaan ng araw ang ulo niya. Sa leeg niya, nakasabit ang tanging alaalang hindi niya kailanman hinubad: isang gintong kuwintas na may nakapirming munting medalya sa dulo.
Siya si Mang Lando. Animnapu’t walong taong gulang, ilang dekada nang nagbubungkal ng lupa sa iba’t ibang hacienda at hardin ng mayayaman. Tahimik, kalmado, hindi pala-reklamo. Sa unang tingin, para lang siyang karaniwang trabahador, wala namang kakaiba. Ang hindi alam ng mga tao sa mansyon, ang kuwintas na nakalawit sa kanyang dibdib ang magpapabago sa buhay ng isa sa pinakamayamang lalaki sa lungsod.
Sa gilid ng hardin, papalapit ang isang itim na SUV. Mula rito bumaba si Ethan Santiago, apatnapu’t dalawang taong gulang, nakasuot ng mamahaling asul na blazer at pantalong beige. Siya ang nagmamay-ari ng mansyon, CEO ng isang kilalang real estate company, at kilala sa business world bilang walang inuurungan pagdating sa negosyo. Kahit Linggo, hawak pa rin niya ang cellphone, tumatawag, nag-uutos, nag-aayos ng deal. Sa tabi niya, hawak ng yaya ang kamay ng anak niyang si Liam, apat na taong gulang, naka-dilaw na polo at maikling shorts, nakatitig sa mga bulaklak na para bang iyon na ang pinakamagandang nakita niya sa buong mundo.
“Sir Ethan, good morning po,” bati ng house manager na si Marites nang salubungin sila sa driveway. “Na-set up na po ‘yung gazebo para sa meeting ninyo mamaya. Nandito na rin po ‘yung bagong hardinero na hiningi ninyo, si Mang Lando.”
Hindi naman pinansin ni Ethan ang huling sinabi. Tumango lang siya, abala pa rin sa kausap sa kabilang linya. “Sabihin mo kay Reyes, kung hindi niya maibababa ang presyo, lilipat ako sa iba. Hindi ako nagbibiro,” malamig niyang sabi bago ibaba ang tawag. Pagkatapos, saka lang niya napansin ang liwanag sa mukha ng anak.
“Dad, ang ganda ng flowers,” sabi ni Liam, nakatingin sa makukulay na tanim. “Pwede po ba akong maglaro diyan?”
Mamaya na, anak, may meeting pa si Daddy. Huwag kang lalayo sa yaya mo, narinig niya ang sariling boses na parang naka-record sa utak niya—pare-pareho, paulit-ulit. Pero nang tumingin siya sa mga mata ni Liam, napabuntong-hininga siya. “Sige, pero dito ka lang sa harap. Huwag kang pupunta sa likod. Maraming gamit ang mga tao doon.”
“Opo!” Masayang kumawala si Liam mula sa yaya at tumakbo papunta sa gilid ng flower bed, kung saan nakaluhod si Mang Lando, maingat na inaalis ang tuyong dahon ng mga rosas gamit ang maliit na pala.
Habang naglalakad si Ethan papunta sa gazebo, may kung anong nakatawag ng pansin niya. Sa gilid ng paningin niya, nakita niya ang matandang hardinero, bahagyang nakayuko, hawak ang pala, tahimik lang habang nagtatrabaho. Wala namang kakaiba doon; sanay na siyang makakita ng trabahador sa kanyang mga proyekto. Pero nang lumapit pa siya ng kaunti, sumalubong sa kanya ang kislap ng araw sa isang bagay na nakalaylay sa dibdib ni Mang Lando. Isang bilog na gintong pendant, may nakaukit na maliit na simbolo sa gitna—isang paniki na may pakpak na parang araw, at titik na “E” sa ilalim.
Napahinto si Ethan. Parang biglang may humigop ng hangin sa baga niya. Nawala sa isip niya ang meeting, ang business call, pati ang araw sa paligid niya. Ang mundo ay parang lumiit at naging tatlo na lang: siya, ang matandang hardinero, at ang kuwintas.
Hindi iyon basta kuwintas lang.
Iyon ang kuwintas niya.
Ang parehong disenyo, ang parehong ukit, at kung hindi siya nagkakamali… ang parehong maliit na gasgas sa gilid na nakuha noong bata pa siya at aksidenteng nahulog sa semento ang pendant habang naglalaro siya sa lumang bahay sa probinsya.
“Imposible,” bulong niya sa sarili. Pero mas lalo lang siyang kinilabutan. Kasi alam niya ang kwento ng kuwintas na iyon: isang tanging alaala mula sa ina niyang namatay nang bata pa siya, at ang sabi sa kanya, nawala ito sa ospital noong gabing huli niya itong nakita.
Kaya paano nangyari na suot ngayon ito ng isang matandang hardinero sa sariling hardin niya?
“Sir?” gulat na tanong ni Marites, na napahinto rin nang mapansin ang biglang pagbabago ng ekspresyon ni Ethan. “May problema po ba?”
Hindi sumagot si Ethan. Sa halip, marahas siyang lumapit kay Mang Lando. “Hoy,” tawag niya, mas matigas kaysa sa inaasahan niya.
Napalingon ang matanda, medyo naalanganin. “Opo, sir?”
Pinako ni Ethan ang tingin sa kuwintas. “Saan mo nakuha ‘yan?”
Awtomatikong hinawakan ni Mang Lando ang pendant, parang ipinagtatanggol. “Ito po?”
“‘Yan,” mariing sagot ni Ethan. Ramdam niyang tumitibok nang malakas ang puso niya. “Saan mo nakuha ‘yang kuwintas na ‘yan? Kanino ‘yan galing?”
Nagkatinginan ang ibang kasambahay na nasa paligid. May isa pang hardinero na napahinto sa pagdidilig. Ang yaya ni Liam ay napalapit sa bata, nag-aalala, habang si Liam naman ay nakatingin lang, nanlaki ang mata sa tensyon.
“Sir, regalo lang po sa akin ‘to noon pa,” maingat na sagot ni Mang Lando. “Matagal na, bata pa po ako no’n—”
“Nanloloko ka ba?” putol ni Ethan, sumisipa na ang galit at takot sa dibdib. “Ang kuwintas na ‘yan, eksaktong ganyan na ganyan, sa nanay ko galing. Sa akin ‘yun. Bata pa lang ako, suot ko na ‘yan. Nawala ‘yan nung namatay siya. Ngayon, suot mo?”
Nanahimik si Mang Lando. Kitang-kita ang pagkaligaw sa mukha niya, parang biglang bumalik siya sa nakaraan na pilit niyang kinalimutan. Naramdaman niyang naglalapit ang mga kasambahay, unti-unting nabubuo ang kunot sa noo ni Marites.
“Sir, baka naman po magkakulay lang—” singit ni Marites, pero tinitigan lang siya ni Ethan nang matalim kaya hindi na ito nagpatuloy.
“Ipanghihingi mo pa ng palusot?” singhal ni Ethan. “Alam mo ba kung gaano kahalaga sa akin ang kuwintas na ‘yan? Kung paano ‘to nawala? At ngayon, tatayo ka rito sa harapan ko, sa mismong hardin ko, suot ang sa tingin ko ay ninakaw mula sa nanay ko?”
Umigting ang panga ni Mang Lando. Hindi siya sanay na pinapagalitan, pero mas hindi siya sanay na kailangang ipagtanggol ang bagay na pinaka-mahalaga sa kanya. Napahigpit ang hawak niya sa maliit na pala, hindi dahil sa galit, kundi dahil sa tinatagong pangamba.
“Sir… hindi ko po nanakaw ‘to,” mahinahon niyang sabi, pilit kinakalma ang boses. “Hinding-hindi po ako magnanakaw. Ito lang po ang natitirang alaala ko sa…” napatingin siya sandali kay Liam, na nakaupo sa damuhan at tahimik na nagmamasid, “…sa isang batang matagal ko na pong hinahanap.”
“Anong batang pinagsasabi mo?” Umuusok na ang ulo ni Ethan. “Hindi mo ba alam na pwede kitang ipakulong? Security!” sigaw niya, nilingon ang direksyon ng gate. “Pakitawag ang guard. Paalaga niyo ‘tong matanda. Kailangan nating malaman kung saan niya talaga nakuha ‘yang kuwintas. Kung may kasama pa siyang iba—”
“Daddy!” biglang sigaw ni Liam, sabay turo sa isang bahagi ng flower bed. “Apooy!”
Sabay-sabay silang napalingon. Sa hindi kalayuan, sa gilid ng damuhan, may mga maliliit na matang pulang liwanag na nagaapoy sa hangin—mga nagliliparang abo, at sa lupa, naglalakihang usok sa may tuyong damo. Kanina, nagwelding ang mga tauhan sa gilid ng gate; malamang, may nalaglag na iskra at nagliyab sa tuyong dahon at sanga. Sa bilis ng hangin, kumalat ang apoy papunta sa direksyon nina Liam.
Nagkandarapa si Marites sa paglapit sa bata, pero mas mabilis si Mang Lando. Agad niyang tinapon ang hawak na pala, tinakbo ang maapoy na bahagi, at pinulot ang isang lumang sako saka ito itinapon sa apoy, tinatapakan ang mga nagbabagang damo. Sa kabilang kamay, mabilis niyang hinila si Liam palayo at itiniklop ang sariling katawan bilang harang sa pagitan ng bata at apoy.
“Liam!” sigaw ni Ethan, muntik nang mapatid sa pagtakbo.
Sa loob ng ilang segundo, nagkaroon ng magulong eksena: usok, sigaw, yabag, tubig mula sa hose na mabilis na ikinabit ng isang hardinero. Pero nang humupa ang apoy, nakita nilang nakaluhod sa damuhan si Mang Lando, hinihingal, may kaunting paso sa braso, habang si Liam naman ay nakayakap sa leeg niya, umiiyak pero ligtas.
Agad na lumuhod si Ethan sa tabi ng anak. “Liam, okay ka lang ba? Nasaktan ka ba?”
Umiling ang bata, humahagulhol. “Si Lolo… este, si Mang… siya po ‘yung nasunog!” sabay turo sa braso ni Mang Lando na may mamula-mulang balat.
“Hindi ho ‘yan, gasgas lang,” pilit na ngiti ni Mang Lando, kahit halata ang kirot sa mukha niya. “Ang mahalaga, hindi inabutan ng apoy si bunso.”
Sa sandaling iyon, may kung anong kumalabog sa loob ni Ethan. Ilang segundo lang ang nakalipas, handa niyang ipahila sa guard ang matandang ito, pagdudahan, ipahiya sa harap ng mga tauhan niya. Pero sa harap niya ngayon, eto ang parehong matanda na walang pag-aalinlangan na humarang sa apoy para iligtas ang anak niya.
“Dalhin natin siya sa clinic,” utos ng doktor na inarkila nila para sa staff tuwing Linggo, na agad lumapit. “Kailangan nating lagyan ng ointment ‘yang paso bago ma-impeksyon.”
Tumingin si Ethan kay Mang Lando. Tahimik, halos hindi makatingin sa kanya ang matanda. Hawak pa rin nito ang kuwintas, para bang baka agawin na ‘yon sa kanya.
“Hindi kita patatakasin, Mang… ano nga pangalan mo?” tanong ni Ethan, medyo humupa na ang galit pero hindi pa rin naaalis ang pagdududa.
“Lando po, sir,” sagot nito. “Orlando Dela Peña.”
“Kahit niligtas mo ang anak ko, kailangan ko pa ring malaman ang totoo tungkol sa kuwintas na ‘yan,” seryosong wika ni Ethan. “Matapos gamutin ang sugat mo, mag-uusap tayo. Wala kang itatago sa akin, nauunawaan mo?”
Tumango si Mang Lando. “Opo, sir. Panahon na rin siguro,” mahina niyang sagot, parang sa sarili niya na lang.
Kinagabihan, matapos masigurong okay na si Liam at nakatulog na, naglakad si Ethan papunta sa maliit na staff house sa likod ng mansyon. Tahimik ang paligid, ang mga lampara sa hardin ay nagbibigay lamang ng banayad na ilaw sa mga halaman. Sa loob ng maliit na kubo, naroon si Mang Lando, nakaupo sa simpleng monoblock chair, nakasuot ng maluwang na t-shirt, at may benda sa braso. Sa harap niya, may isang lumang kahong kahoy na mukhang ilang beses nang binuksan at isinara sa paglipas ng mga taon.
“Pumasok ka, sir,” mahinang anyaya ni Mang Lando nang maramdaman ang presensya niya sa pinto. “Kanina ko pa po hinihintay ‘tong usapan na ‘to.”
Umupo si Ethan sa tapat niya. Faint ang ilaw mula sa bombilya, pero sapat para makita ang seryosong ekspresyon ng matanda. Muli, napatingin siya sa kuwintas na nakasabit pa rin sa leeg nito.
“Simulan mo sa tanong ko kanina,” sabi ni Ethan. “Saan nanggaling ‘yang kuwintas? At bakit kamukha na kamukha ng kuwintas na sabi sa akin, nawala kasama ng nanay ko noong bata pa ako?”
Dahan-dahang inalis ni Mang Lando ang kuwintas sa leeg niya, parang may bigat itong kasamang emosyon. Ilang segundo pa bago siya nagsalita, tila binabalikan ang mga alaala.
“Sir Ethan… ilang taon na po kayo ngayon?” tanong niya muna.
“Nasa kuwarenta na,” sagot ni Ethan, nagtatakang bakit kailangan pa ‘yon. “Bakit?”
“Tatlong taon po kayo noong una kitang karga,” mahinang sabi ni Mang Lando. “Naka-diaper ka pa, ayaw mong ipababa kahit umiinit na ang balikat ko sa bigat mo. Ang tawag mo po sa’kin noon… ‘Tata Lan’.”
Parang biglang may kumiskis sa utak ni Ethan. Matagal na nakabaon, halos nabura na, pero may malabong imahe na sumulpot: isang kayumangging balikat, amoy pawis pero may kakaibang bango ng lupa, at boses na humuhuni ng kundiman habang may mahinang tapik-tapik sa likod niya.
“Hindi posible,” bulong niya, pero kumakabog na ang dibdib niya. “Lumaki akong wala ni isang ‘tatay’. Sabi sa akin ng Lola ko, iniwan kami ng tatay ko bago pa ako ipanganak. Ang nanay ko lang ang kasama ko. Siya ang huling nag-alaga sa akin bago siya nawala. Paano mo sinasabing karga mo ‘ko?”
Huminga nang malalim si Mang Lando. Binuksan niya ang lumang kahon sa mesa. Isa-isa niyang inilabas ang mga lumang larawan—may ilang kupas na, may ibang nababalutan pa ng plastik para hindi tuluyang masira. Inabot niya ang isa kay Ethan.
Larawan iyon ng isang kubo sa probinsya, may bakod na kawayan, may nangyayari sa harap: isang batang kulot ang buhok, nakasuot ng maliit na puting sando at may nakasabit na maliit na gintong kuwintas sa leeg. Nasa likod niya, may isang batang ina, hawak ang balikat niya. Sa gilid, may lalaking mas bata pa kaysa kay Mang Lando ngayon, pero ang hugis ng mukha ay hindi maikakailang siya—nakangiti, may hawak na bayong, parang galing lang sa bukid.
“Sir Ethan… ‘yan po kayo,” sabi ni Mang Lando. “’Yung batang hawak ni Elena.”
“Elena…” napaulit si Ethan, nanginig ang boses. Matagal na niyang hindi naririnig nang buo ang pangalang iyon. Ang nanay niya.
“Elena Dela Peña,” dugtong ni Mang Lando. “Anak ko.”
Nanlaki ang mata ni Ethan. “Anak mo? Ibig sabihin… ikaw ang—”
“Oo, sir,” paniniguro ni Mang Lando, kahit kita ang panginginig ng kamay. “Ako ang tatay ng nanay mo. Lolo mo ako.”
Para siyang nabingi. Ilang sandali, tinitigan lang niya ang larawan, parang naghahanap ng butas, ng senyales na peke, na gawa-gawa lang ito para makasingil sa kanya ng pera. Pero habang mas matagal niyang pinagmamasdan ang batang nasa larawan, mas lalo niyang nakikita ang sarili—lalo na nang mapansin niya ang maliit na nunal sa gilid ng kaliwang tenga, pareho sa kanya, pareho sa kanyang anak na si Liam.
“Nagkaroon ng boyfriend si Elena na taga-Maynila,” patuloy ni Mang Lando, mahina ang boses. “Galing sa mayamang pamilya. Hindi ko siya pinayagan noong una. Pero sabi ng anak ko, mahal daw niya, at ipaglalaban daw siya. Noong nagbuntis siya, ginusto niyang ipagsabi sa tatay mo ang tungkol sayo. Pero hindi siya pinansin ng pamilya nila. Sinabihan siyang huwag nang babalik. Walang tatay. Walang suporta. Kami lang ng nanay ko ang kasama niya.”
Naalala ni Ethan ang ilang pira-pirasong kwento na narinig niya noon: “Hindi kami tinanggap ng pamilya ng tatay mo,” sabi ni Lola niya dati. “Kaya tayo nandito sa Maynila, para patunayan na kaya natin kahit wala sila.” Hindi niya inusisa noon; masyado siyang bata, mas gusto lang niyang hawak ang kuwintas, kasi sabi ng nanay niya, proteksyon niya ‘yon.
“Ibinigay ‘yan ni Elena sa’yo nung una kang nagkasakit ng matindi,” sabay hawak ni Mang Lando sa kuwintas. “Sabi niya, regalo ‘yan mula sa isang taong hindi nakita, pero gusto ka raw protektahan. May ukit na ‘E’, hindi namin alam kung para sayo o para sa tatay mo. Basta ang pangako niya, hindi ‘yan mawawala sa leeg mo.”
“Eh paano napunta sa’yo? Bakit sabi sa akin, nawala ito sa ospital?” kumakabog na tanong ni Ethan.
Nalaglag ang tingin ni Mang Lando sa mesa. “Kasi… hindi naman talaga sa ospital nawala. Sa bus terminal.”
At doon nagsimulang ikwento ni Mang Lando ang gabi na halos hindi niya malimutan kahit ilang dekada na ang lumipas.
Hatinggabi noon, malakas ang ulan sa probinsya. Si Elena, may lagnat, nanginginig, pero pilit na kumakayod sa maliit na carinderia para may pambili ng gatas ni Ethan na dalawang taong gulang pa lang. Isang gabi, bumagsak na lang siya sa kusina, hawak ang puso, hinihingal. Wala silang pera para sa private hospital, kaya sa lumang district hospital lang siya dinala.
“Ako po ang nagbuhat sa anak kong umiiyak, hawak si Ethan, kapirasong bata na takot na takot,” sabi ni Mang Lando, pinapahid ang luha na ayaw pa sanang lumabas. “Nasa hallway kami magdamag. Walang bakanteng kama, walang doktor na makausap. Sabi nila, kailangan daw ng espesyalista. Saan naman ako kukuha no’n? Biyudo na ako, Elena lang ang natitira sa akin.”
Sa huli, hindi na kinaya ni Elena ang sakit. Bago siya tuluyang bumitaw, inabot niya ang kuwintas na nasa leeg ni Ethan, tinanggal iyon at ipinatong sa palad ni Mang Lando. “Tay,” mahinang sabi nito, halos hindi na makapagsalita. “Kung hindi niyo na po kaya, hanapin niyo si Ethan ng mas maganda pang buhay… dalhin niyo sa Maynila. Ipakita niyo ‘yang kuwintas, para malaman nilang sa kanila rin siya.”
Pagkatapos no’n, tuluyan nang nalagutan ng hininga si Elena.
“Kinabukasan, dumating sa ospital ang isang lalaki,” pagpapatuloy ni Mang Lando. “Naka-barong, may kasamang abogado. Sabi niya, kilala daw niya ang pamilya ng ama ni Ethan. Nakausap daw si Elena dati. May natanggap daw daw silang sulat tungkol sa pagkamatay niya, at handa nilang ‘ako na’ raw ang bata. Hindi ko alam kung maniniwala ako. Kapalit noon, mag-iiwan daw sila ng malaking halaga at ‘Monthly support’ para sa akin. Hindi ako pumayag agad. Anak ko ‘yan, apo ko ‘yan. Paano kung lokohin lang nila?”
Tumingin siya kay Ethan, diretso, puno ng pagsisisi. “Pero nung gabing iyon, nakaupo ako sa labas ng ospital, hawak ang sinunog na resibo, sarado ang parmasya, walang perang natira para sa gamot na dapat sana ay nakapagligtas kay Elena. Tapos sa tabi ko, umiiyak ‘yung apo kong nagsusuka pa, gutom, nilalagnat. Sabi ko sa sarili ko, baka ito na ‘yung sagot. Baka kahit hindi ako kasama, may chance kang hindi lumaki sa gutom at hirap na naranasan namin.”
Kaya pumayag siya. Sa bus terminal, personal niyang inabot si Ethan sa lalaking may dalang kotse. Hinalikan niya ang noo ng bata, mahigpit na yakap, habang umiiyak. Ibinulsa niya ang perang ibinigay sa kanya, hindi dahil sa kasuwapangan, kundi dahil iyon ang tanging paraan para mabili ang kabaong ni Elena at maipaglibing ito nang maayos.
“Pero bago namin sinakay sa kotse si Ethan,” tuloy ni Mang Lando, “tiningnan ko ‘yang kuwintas. Hindi ko maibalik sa’yo, kasi baka ibenta lang ng kung sinong tao. Baka mawala. Kaya inilagay ko muna sa bulsa ko, may balak na kapag nakabangon na ako, pupunta ako sa Maynila, hahanapin kayo, at ibabalik ko personally.”
Napahigpit ang hawak niya sa pendant. “Hindi na ako nakabalik agad. Nawala ‘yung address na ibinigay nila sa’kin. Nabaon ako sa utang. Nagkasakit ang asawa kong muli kong pinakasalan. Sa bandang huli, naospital din ako. Hanggang sa tumanda na lang ako, ‘tong kuwintas na lang ang tanging paalala sa apong hindi ko na muling nakita.”
Natahimik ang buong kwarto. Si Ethan, hawak pa rin ang larawan, hindi na alam kung ano ang iisipin. Sa isang banda, galit siya—galit sa mga taong humiwalay sa kanya sa totoong pamilya niya, galit sa sarili niya dahil tumanda siyang hindi man lang naghanap ng katotohanan sa likod ng mga butas sa kwento ng kanyang pagkabata. Sa kabila no’n, may kakaibang sakit na parang bigla niyang naintindihan kung gaano katagal binuhat ni Mang Lando ang bigat ng desisyong iyon.
“Bak… bakit hindi sinabi sa’kin ng Lola ko? Bakit wala akong alam tungkol sa’yo?” nagbabagang tanong ni Ethan.
“Siguro dahil gusto nilang kalimutan ang probinsya, ang kahirapan,” mahinang sagot ni Mang Lando. “Baka ayaw nilang maalala na anak ka ng babaeng tinanggihan nila noon. Baka para sa kanila, mas madali nang bumuo ng bagong kwento: namatay ang nanay mo sa Maynila, walang lolo, walang probinsya, walang pinagmulan.”
Napakagat si Ethan sa labi. Naalala niya kung paano siya pinalaki sa mansyon—may lahat ng gamit, pero walang kahit isang retrato ng probinsya, walang kuwento tungkol sa kabataan ng nanay niya bago ito napadpad sa lungsod. Parang nagsimula ang buhay niya sa middle class subdivision, tapos lumipat sa mansyon, tapos naging CEO. Ang nawala ay ang parte kung saan siya naging anak, apo, taong may ugat sa lupa.
“Bakit ka nandito ngayon?” tanong ni Ethan, tinatalo ang panginginig ng boses. “Paano mo kami nahanap?”
“Matagal ko nang alam kung nasaan ang mga Santiago,” sagot ni Mang Lando. “Pero hindi ko alam kung saan ka doon. Ayaw ko ring dumating sa pintuan at sabihing ‘Apo mo ako, bigyan mo ‘ko ng pera.’ Baka isipin nila, pera lang habol ko. Kaya nag-apply ako bilang hardinero. Sa ganitong paraan, kahit hindi mo ako kilala, masisilayan man lang kita. At noong una kitang nakita, Ethan, alam kong ikaw na ‘yon. Kahit ilang taon ang lumipas, ‘yung mata mo, ‘yung ngiti mo—pareho kay Elena.”
Pilit itinago ni Ethan ang luha sa gilid ng mata niya, pero sa huli, hindi niya kinaya. Tumulo iyon sa larawan na hawak niya. “Kaya pala…” bulong niya. “Kaya pala noong nakita ko ‘yang kuwintas, parang huminto ‘yung mundo ko. Kasi hindi lang alaala ng nanay ko ang bumalik. Pati ‘yung bahagi ng pagkatao ko na pilit kong tinakasan.”
Sandaling naghari ang katahimikan, saka muling nagsalita si Mang Lando. “Alam kong hindi ko na mababawi ang panahon. Hindi ko mababawi ang mga taon na dapat ako ang umakay sayo, hindi ang ibang tao. Alam kong hindi madaling tanggapin ang lahat ng ‘to. Pero kung may hihingin man akong kapalit sa ginawa ko—hindi pera, hindi bahay—isa lang, sir.”
Tumingin siya kay Ethan, diretso sa mata nito. “Pakiusap… huwag mo nang ituring na ninakaw ko ‘yang kuwintas. Kasi simula ng araw na inabot ng anak ko ‘to sa akin, dala ko na ‘yung bigat ng pangakong babalik ‘to sa apong minahal namin. Kahit hindi ka na umamin na apo mo ako, kahit ituring mo lang akong hardinero, ayos lang po. Basta sana… hayaan mong manatili sa paligid mo ‘tong kuwintas—at ako—kahit bilang paalala na hindi ka nagsimula sa yaman, kundi sa pagmamahal ng isang batang ina na lumaban para sayo.”
Hindi agad nakasagot si Ethan. Sa halip, tumayo siya, naglakad papunta sa maliit na bintana ng staff house, at tumingin sa hardin. Tahimik na ang mga bulaklak sa gabi, pero kung pakikinggan, may mahihinang kuliglig sa malayo—parang background music sa pelikulang hindi pa alam ang ending.
Sa labas, may naaninag siyang maliit na anino: si Liam, nakasilip sa loob, hawak ang stuffed toy niya. Hindi pala tulog ang bata; sinundan pala siya. Nang magtama ang mata nila, kumaway si Liam nang mahina. “Daddy… okay na po ba si Mang Lando?”
At doon tumama ang isang simpleng tanong na parang martilyo sa dibdib ni Ethan: Anong istorya ang ibibigay ko sa anak ko? ‘Yung lumaki ako sa mansyon, walang lolo, walang probinsya, puro business meeting at yaman lang? O ‘yung totoo—na minsan, ang tatag ng isang tao ay galing sa isang pamilya na, kahit mahirap, handang isakripisyo ang lahat?
Bumalik siya sa upuan, tumitig kay Mang Lando, at sa unang pagkakataon mula nang magkaharap sila, kumalma ang boses niya. “Hindi kita ipapakulong,” sabi niya. “At hindi na ‘yan kuwintas ng magnanakaw sa paningin ko.”
Unti-unting nagliwanag ang mukha ni Mang Lando, kahit hindi pa niya lubos na maunawaan.
“Pero may hihilingin din ako,” dugtong ni Ethan. “Simula bukas… hindi ka na lang hardinero dito. Ikaw ang magiging tagapamahala ng hardin, at gusto kong turuan mo ang anak ko kung paano magmahal ng lupa, ng halaman, ng simpleng buhay. Gusto kong lumaki si Liam na hindi nahihiyang marumi ang kamay, na alam kung saan galing ang kinakain niya, na may kilalang Lolo na hindi base sa dugo o apelyido kundi sa gawa.”
Nanginginig si Mang Lando. “Sir… hindi po ako karapatdapat—”
“Lolo,” putol ni Ethan, medyo nangingiti sa kauna-unahang pagkakataon sa gabing ‘yon. “Kung totoo ang sinasabi mo, hindi kita tinatawag na sir, hindi kita binabayaran bilang peke. Totoo ‘yan, Lolo Lando. Hindi mo na kailangang tumakbo palayo. Nandito na ako.”
At sa wakas, tuluyang bumigay ang matanda. Umagos ang luha sa pisngi niya, luha ng taong ilang dekada nang naghintay na may magtawag ulit sa kanya ng pamilyar na titulo—Lolo—nang hindi siya pinagkakaitan ng karapatan.
Kinabukasan, nagising si Liam na may kakaibang eksena sa hardin. Nandoon si Ethan, walang blazer, naka-tshirt lang, nakaluhod sa lupa, hawak ang maliit na pala. Sa tabi niya, nakaupo si Mang Lando, nakasuot pa rin ng sombrerong buri, pero may bagong sigla sa mukha.
“Liam, halika,” tawag ni Ethan sa anak. “Tuturoan tayo ni Lolo Lando magtanim.”
“Lolo?” nagtatakang ulit ni Liam, pero mabilis ding napangiti. “May Lolo na po ako?”
“Matagal na,” sagot ni Ethan, tiningnan sandali si Mang Lando bago muling tumuon sa anak. “Ngayon lang natin siya natagpuan.”
Lumapit ang bata, masayang umupo sa pagitan nilang dalawa. Sa kamay ni Mang Lando, nakasabit pa rin ang kuwintas, pero ngayong araw, inalis niya muna ito, maingat na inabot kay Ethan.
“Anong ginagawa niyo, Lolo?” tanong ni Liam.
“Ibinabalik ko kay Daddy mo ang matagal ko nang dapat na naibalik,” sagot ni Mang Lando. “Sa kanya talaga ‘yan.”
Tiningnan ni Ethan ang kuwintas, at imbes na agad isabit sa sariling leeg, ngumiti siya at lumuhod sa harap ni Liam. “Liam, gusto mo bang ikaw ang magsuot nito?”
“Sa akin na po?” gulat na tanong ng bata.
“Hindi sa ‘yo,” sabi ni Ethan, sabay tapik sa dibdib nito. “Sa pamilya natin. Ikaw na ang magbabantay sa alaala nito. Para kapag lumaki ka, alam mong hindi tayo palaging may mansyon. May pinanggalingan tayong lupa at mga taong nagmahal sa atin kahit wala tayong pera.”
Dahan-dahan isinuot ni Ethan ang kuwintas sa leeg ni Liam. Sa sandaling iyon, tatlong henerasyon ang parang nagtagpo sa iisang linya—ang batang si Liam, ang amang si Ethan, at ang lolo nilang si Mang Lando, na pinaka-matagal naghintay sa lahat.
Makalipas ang ilang buwan, napansin ng mga tauhan sa mansyon ang malaking pagbabago. Hindi na puro business call ang maririnig sa hardin. Mas madalas, may tawa ng bata, may kwento ng matanda, at may boses ni Ethan na tumutukoy sa mga punla, hindi lang sa profit. Sa bawat meeting na ginaganap niya sa gazebo, lagi niyang nakikita sa gilid ng mata ang hardin na buhay na buhay—hindi lang dahil sa bulaklak, kundi dahil sa taong nag-alaga rito at sa batang natututo mula sa kanya.
Minsan, habang naglalakad si Ethan mag-isa sa hardin isang hapon, napahinto siya sa tapat ng mga bagong tanim na puno. Sa sanga nito, may nakasabit na maliit na lumang larawan—yung unang ipinakita sa kanya ni Mang Lando, naka-frame na ngayon, may plastik para hindi mabasa ng ulan. Nakita niya roon ang batang siya, naka-kandong kay Elena, may kumikislap na kuwintas sa leeg.
Pinikit niya ang mga mata, huminga nang malalim, at sa isip niya, kinausap ang ina. “Ma, pasensya na kung ngayon ko lang natagpuan si Lolo. Pasensya na kung tumagal bago ko napagtantong hindi lang pera at negosyo ang sukatan ng tagumpay. Pero salamat… kasi sa maliit na kuwintas na iniwan mo, naalala ko kung sino talaga ako.”
Sa di kalayuan, narinig niya ang tawag ni Liam. “Dad! Lolo! Halika po, may bubungkalin pa tayong lupa!”
Napangiti si Ethan. Tinalikuran niya ang gazebo, ang mansyon, ang mga planong naka-list sa utak niya, at tinahak ang daan papunta sa anak at sa matandang dati niyang pinagdudahan. Sa bawat hakbang, ramdam niya na hindi na siya basta milyonaryo na umiikot lang sa yaman; isa na siyang anak, apo, at ama na may kakayanang pumili kung anong uri ng kwento ang ipapamana niya.
At sa ilalim ng araw na unti-unting lumulubog sa likod ng mansyon, sa gitna ng hardin na dati ay simpleng palamuti lang, may tatlong henerasyon na sabay-sabay na nagbubungkal ng lupa—naghahanda para sa mga punlang itatanim, hindi lang ng mga bulaklak at puno, kundi ng bagong kasaysayan ng kanilang pamilya, kasaysayang nagsimula sa isang lumang kuwintas na minsang nawala at sa isang hardinerong buong buhay na naghintay para maibalik ito sa tamang may-ari.
