Ako si Marco, Grade 10. Isang Lunes na parang hindi gumising ang langit—kulimlim, malagkit ang hangin, mabigat ang bag. Pagbangon ko, wala pang amoy na pamilyar mula sa maliit naming kusina. Walang pritong bawang, walang kalansing ng kutsara sa kawali. Si Nanay, nakaupo sa bangkito, hawak ang tiyan at nakatitig sa kumukulong tubig na parang may hinahanap na sagot doon.
“Anak, maaga ka. Yung pamasahe mo—” Nilapag niya ang dalawang barya sa lamesa. “’Yung baon mo, ihahabol ko sa school. Sandali na lang luluto ’to.”
“Hindi na po, Nay,” sabi kong pasimpleng inis. “Bumili na lang ako mamaya.”
Tumango siya at ngumiti, ’yung ngiting umaabot sa mata kahit may hapdi sa ilalim. “Mag-iingat ka.”
Lumakad ako palabas, may konting yabang sa hakbang, kunwari hindi mahalaga ang baon. Sa jeep, pinisil ko ang dalawang barya—para akong sundalong may bala lang pang babala. Sa school, pagdating ng recess, tunog ng punit ng foil at lagitik ng tetrapak ang humamon sa tiyan ko. Nagkunwari akong busog. Nagtawa sa biro. Nagtagu-taguan sa init ng gutom.
Tanghali, habang inia-announce ni Ma’am ang iskedyul ng exam, may kumatok sa pinto. Si Manong janitor, naka-ngiting angat ang kilay. “Sino si Marco?” Itinaas ng klase ang kamay ko. Inilapag niya sa mesa ko ang dahon ng saging na may kanin at pritong galunggong, at isang maliit na piraso ng papel na mukhang pinalambot sa bulsa. “Ipinahabol,” sabi ni Manong. “Mainit pa.”
Natahimik ako. Nakatingin sa akin ang mga kaklase, may halo ng biro at awa sa tingin. Binasa ko ang sulat, nanginginig ang dulo ng papel.
“Anak, pasensya na, nalate. Iniwasan ko lang sanang marinig mong kumakalam ang sikmura ko. Yung barya mo, dagdag ko na sa pamasahe kasi nagmahal. Kumain ka ha. –Nay”
Dumagundong ang dibdib ko. Biglang nag-ingay ang lahat ng mahinang tunog sa bahay namin: lagitik ng takip ng kaldero, langitngit ng kahoy na bangkito, buntong-hininga ni Nanay tuwing inuuna niya ang bigas sa kaha. Para bang nilamon ko na kahapon ang lahat ng dapat niyang kainin ngayon. Iniyakan ko ang baon—hindi dahil malamig, kundi dahil mainit ang hiya na kumakapit sa pisngi.
Naalala ko ang umagang napikon ako dahil tuyo ang ulam, ang gabing nagkunwari akong busog para hindi ako utusan maghugas, ang mga sandaling pinili kong magpatawa sa barkada kaysa makinig sa yabag ni Nanay sa kusina. Nakakatunaw palang marinig sa papel ang gutom na hindi isinisigaw.
Tinuhog ko ng tingin ang galunggong. Pupunitin ko na sana, nang mapansin ko si Bren sa harap ko—nakatingin sa baon ko pero hindi lumalapit. Siya ’yung madalas humingi sa tindahan ng “utang muna” at madalas din nasisita. Tumikhim ako, pinilas ang kalahati ng kanin, at nilagay sa maliit na dahon. “Bren,” bulong ko, “kalahati sa ’yo. Huwag ka na magpanggap na busog.”
Nag-aalangan siya. “Sigurado ka?”
“Hindi tira ’yan,” sagot ko, ramdam ko ang bigat ng papel sa kamay ko. “Para sa ’yo.”
Sabay kaming kumain, walang pulis ng hiya. May kakaibang sarap ang kaning bagong sinandok at luha na hindi mapait.
Pag-uwi, nadatnan kong nakahiga si Nanay sa papag, ang kamay niyang sanay sa kuskos nasa tiyan, humuhuni ng mababang himig para linlangin ang gutom. Umupo ako sa sahig, ibinuka ang palad at inilabas ang butil-butil na hiya. “Nay, pasensya na. Kanina, iniyakan ko ’yung baon. Hindi dahil late ka—dahil huli akong nakaintindi.”
Umupo siya, tumawa nang mahina. “Ako ang dapat mag-sorry. Dapat maaga ako.”
“Hindi, Nay,” sabi ko, hawak ang papel. “Kung may mali, ’yung pagpayag kong sumakay sa jeep habang hindi ko alam kung kumain ka.”
“Anak,” sabi niya, “gutom ng nanay, madaling tiisin. Gutom ng anak, gusto ko agad masagot.”
“Hindi na puwede ’yon,” sagot ko, may punit na tapang. “Simula bukas, ako mag-ga-gata ng lugaw na almusal natin. Maghahating-oras ako sa tindahan ni Aling Pina. Tapos sa school, maglulunsad kami ng ‘Barya sa Biyahe’—hulogan ng piso para sa mga kapwa estudyanteng kapos pamasahe. At…” huminga ako nang malalim, “magpapaalam ako kay Ma’am na maglagay kami ng ‘Baon Bank’ sa silid: kung may sobra ka, iwan mo; kung kulang ka, kumuha ka, walang tanong.”
“Hindi ka ba hihiyain diyan?” tanong niya, may hapong takot.
“May hiya pa rin,” sagot ko, “pero mas nakakahiya ’yung kumakain ako habang ’di ko alam na hindi ka kumain.”
Kinaumagahan, maaga akong nagising. Tinuruan ako ni Nanay paano hugasan ang bigas nang hindi nauubos sa lababo. Paikot—hindi brusko—tapos banlaw, banlaw, salok. Nilagyan ko ng luya at kaunting asin. Habang kumukulo, ikinuwento niya ang kabataan niya: paano siya nagbaon ng asin sa supot at kumukuha ng tubig sa poso para magmukhang may ulam; paano nagturo sa kaniya ang isang guro na “ang hiya ay hindi ulam—huwag mong kainin araw-araw.” Pinikit ko ang mata. Sa loob, may upuang nagsabing: dito ka na, Marco—dito ka sa tapat ng katotohanan.
Sa school, kinausap ko si Ma’am at ang SSG. Una, nag-alangan sila. “Baka abusuhin,” sabi ng iba. “Baka mahiyain ang kukuha,” sabi ni Ma’am. “Baka mawalan ng laman,” sabi ni Prefect.
“Kung wala,” sagot ko, “simulan natin sa akin.” Inilabas ko ang maliit kong garapon ng barya—ipon ko sa mga araw na hindi ako nagsoftdrinks—at nilagay sa kahon. Sa tabi, isinabit ko ang sulat ni Nanay, may pahinang tinakpan ko ang pangalan—hindi para ikubli siya, kundi para ipakita na kahit sinong Nanay ang puwedeng magsabi nito. “Para sa pamasahe ng anak mo,” bulong ng papel sa kahon. “Para sa hiya mo na gustong matulog.”
Pinayagan ni Ma’am. Inilista ng SSG sa bulletin: “BAON BANK at BARYA SA BIYAHE—walang tanong, may kasamang dasal.” Una, iilan ang naghulog. Iilan din ang kumuha. Kinabukasan, may nag-iwan ng tatlong pandesal. May batang naglagay ng dalawang itlog na nilaga. May naglimos ng isang libreng sakay sa trayk tuwing umaga—si kuya driver, umiihi ng maaga para mauna sa pila.
Sa ikatlong araw, nakita kong kumuha si Bren ng isang pandesal. Tumingin siya sa akin, parang nanghihingi ng permiso. “Kain,” sabi ko, at sabay naming pinaghatian ang isang itlog. Sa ikalimang araw, may batang babae na kilala kong laging may pambili ng milktea ang naghulog ng tatlong sachet ng gatas. Sabi niya, “Sobra kahapon. Sa’yo na ’to, Baon Bank.” Sa ikalawang linggo, hindi ko alam kung paano napupuno ang kahon tuwing umaga—parang may mahiwagang tindera ng kabutihan na nagbubukas ng tindahan bago pa sumikat ang araw.
Nang makaluwag-luwag, nag-uwi ako ng maliit na cake na nabili ko sa promo. “Para sa’yo, Nay,” sabi ko, nakangiting parang sinindihan ko ang araw. “Happy ‘Hindi Na Ako Bulag’ Day.”
Tinapik niya ang ulo ko. “Anong okasyon ’yon?”
“’Yung araw na natutunan kong ang gutom ay hindi lang sa tiyan. Minsan, gutom din ’yan sa pag-unawa.”
Minsan pa ring nalelate ang baon. Minsan pa ring nalilate ang jeep. Minsan pa ring nauuna ang gutom kaysa pasok. Pero iba na ang pangalan ng mga pangyayaring ’yon sa isip ko. Hindi na “kulang,” kundi “ekstrang pagkakataon para umunawa.” Kapag nalelate ang baon, naglalakad patungo sa classroom ang pagmamahal—humihingal, pero dumarating. At kapag dumarating, hindi ko na hinihiga sa hiya. Ipinapalaman ko sa kanin, ipinapasa sa katabi, isinusulat sa sulok ng kuwaderno: “Salamat.”
Kung may araw na hawak mo ang baunan at para bang mas mabigat ang takip kaysa laman, pakiusap: maghanap ng pangalan bago kumagat. Sino ang nagbabad ng bigas? Sino ang humawak sa kawali habang kumakalam ang tiyan? Kung hindi mo alam, alamin. Kung alam mo, ipagdasal. Kung kaya mo, gumaya: maghulog ng piso, magbukas ng Baon Bank sa silid, magpadala ng pandesal sa isang klase na kilala mong kapos.
Dahil ang hiya, kapag kinain mo araw-araw, kumakapal ang dila at natatakpan ang panlasa sa kabutihan. Pero ang pasasalamat, kapag ginawa mong ulam, kahit simpleng galunggong at kanin sa dahon ng saging, nagiging handa para sa dalawang tao—minsan tatlo, minsan isang klase.
Ngayong gabi, habang nilalabas ni Nanay ang kaldero para bukas, hinawakan ko ang kamay niya. “Nay,” sabi ko, “sa susunod, kung malelate ang baon, hayaan n’yong ako ang maghatid. At kung wala talagang maihahatid, hayaan n’yong tayo ang magkwento. Para busog pa rin.”
Ngumiti siya, lumalim ang pisngi, kumapit ang liwanag sa mata. “Busog na ’ko ngayon,” sagot niya. “Dahil sa wakas, hindi ko na kailangang gutumin ang sarili para kumain ka ng pag-unawa.”
At sa mesa namin na maliit, may bagong ritwal: bago kumain, inilalagay namin sa gitna ang isang maliit na papel at binabasa nang marahan—hindi na ’yung sulat niyang may paumanhin, kundi ang bagong pangako namin: “Kung may sobra, ibahagi. Kung kulang, humingi. Huwag mahiya. Sapagkat ang tunay na baon, hindi nauubos—pagmamahal.”
