Limampung taon nang nakalipas mula nang ilibing nila ang kanilang ama. Sa mahabang panahong iyon, si Mang Ernesto sa alaala ng mga tao ay isang tahimik na mekaniko, magaling mag-ayos ng makinang di na umaandar, mahilig sa kape at sigarilyo, at laging may lumang radyo sa tabi ng kama. “Mabait, pero misteryoso,” sabi ng mga kapitbahay. Para kina Linda at Berto, ang dalawang anak niyang ngayon ay mga senior citizen na, sapat na iyon. Tinanggap nilang may mga tanong na hindi na kailanman masasagot.
Isang hapon, habang naglilinis sila ng lumang bahay sa probinsya para ibenta na sana, napagdesisyunan ni Berto na galawin ang lumang baul sa sulok ng kwarto ng ama nila—isang kahong kahoy na hindi kailanman pinabuksan ni Mang Ernesto noong nabubuhay pa. “Mga lumang gamit lang ‘yan,” lagi nitong sinasabi. “Walang kuwenta.” Pero ngayong wala na ito, walang pumipigil sa kanila.
“Berto, baka puro kalat lang ‘yan,” sita ni Linda, ngunit halata ang kuryosidad sa mga mata. “May hika ka pa naman, baka puro alikabok.”
“Isang tingin lang,” sagot ni Berto, hinihila ang baul palabas. “Bago natin ibenta ‘tong bahay, gusto kong malaman kung may maiuuwi pa tayong alaala, bukod sa sulat sa resibo ng tubig.”
Mabigat ang takip, parang binubuksan nila hindi lang kahon, kundi isang pintuan ng nakaraan. Sa unang bukas, sinalubong sila ng amoy na pinaghalong lumang papel at leather. May ilang lumang damit, ilang medalya na kinakalawang, at isang envelope na may pangalan ng ama nila. Pero sa ilalim ng mga iyon, may isang leather briefcase na maingat na nakabaon, parang sinadyang itago.
“Hindi ko ‘to nakitang dala niya kahit kailan,” bulong ni Linda, kumakabog ang dibdib. “Bakit may ganito si Tatay?”
Binuksan nila ang briefcase. Doon bumungad sa kanila ang mga bagay na hindi tugma sa imaheng alam nila tungkol sa kanilang ama: dalawang itim na baril na nakahiga sa malinis na compartment, ilang bala, tatlong pasaporteng may iba’t ibang pangalan ngunit iisang mukha, at isang sobre ng mga dokumentong may mga stamp ng iba’t ibang bansa. Sa gitna ng lahat ng iyon, may isang sepia na litrato ng lalaking naka-unipormeng militar, seryoso ang tingin, may insignia sa sumbrero na hindi nila kilala.
Napasinghap si Linda, halos mabitawan ang larawan. “Berto… si Tatay ‘to.”
Tinitigan ni Berto ang litrato. Kahit mas bata, halatang si Ernesto nga iyon—pareho ng hugis ng panga, pati ang bahagyang tikwas ng tenga. “Pero bakit naka-uniporme siya? At anong insignia ‘yan? Hindi naman siya nagsabing sundalo siya.”
Kinuha ni Berto ang isa sa mga pasaporte. Nabasa niya ang pangalan: David Cruz. Sa kabila, may isa pang pasaporte: Hiroshi Tanaka. Sa pangatlo, ang mas kilala nilang apelyido: Ernesto Delgado. Pare-parehong may litrato ng iisang tao, ama nila, ngunit may iba’t ibang nasyonalidad at petsa ng pag-alis at pagdating sa iba’t ibang bansa.
“Bakit iba-iba ‘yung pangalan?” nanginginig na tanong ni Linda. “Peke? Nagtatrabaho ba siyang fixer? O… mas malala?”
Tahimik si Berto. Hinawakan niya ang isa sa mga baril, maingat, parang sasabog anumang oras. “Hindi ito pang-mekaniko,” mahina niyang sabi. “Hindi ganito ang trabaho ng taong ‘nasa talyer lang’.”
Habang binubuklat nila ang mga dokumento, may nakita silang mga papeles na may salitang “Confidential” at mga logo ng isang banyagang ahensya. May mga mapa, may mga larawan ng pier, gusali, at ilang tao na may naka-encircle na pulang bolpen. Sa isang sulok, may maliit na notebook na may sulat kamay ni Ernesto—kilalang-kilala ni Linda ang sulat nito, iyon ang parehong sulat sa kanyang mga excuse letter noong elementary.
“Berto, basahin mo,” pakiusap ni Linda, hindi kayang hawakan ang notebook na parang nagbabaga.
Pinunasan ni Berto ang basang palad sa pantalon bago binasa ang unang pahina.
“Kung sino man ang makahanap nito pagkatapos kong mawala, malamang na hindi ko na nagawang ipaliwanag ang lahat. Hindi ako ang taong kilala niyo. Hindi ako simpleng mekaniko lamang. At hindi rin ako bayani. Isa akong operative na ginamit ang maraming pangalan para sa iisang layunin—protektahan ang mga taong mahal ko, kahit ang kapalit ay hindi nila ako nakikilala nang buo.”
Parang may umupong mabigat sa pagitan nina Linda at Berto. Pinagpatuloy ni Berto ang pagbabasa.
“Noong bata pa kayo, akala niyo, nag-overtime lang ako sa talyer. Ang totoo, madalas akong wala sa Maynila. Nasa mga pantalan akong nagbabantay ng mga shipment, nagmamasid sa mga taong hindi dapat narito sa bansa, nagdadala ng impormasyon sa mga taong ni hindi ko alam ang tunay na pangalan. Sinanay nila akong magbago ng anyo, magpalit ng pangalan, at magsinungaling nang parang hininga lang.”
Napakapit si Linda sa braso ng kapatid. “Hindi naman ganito ang mga pelikula lang?” luha ang nasa tinig. “Tay… spy?”
Binuklat pa ni Berto ang notebook. May nakasulat na listahan ng mga lungsod—Hong Kong, Singapore, Bangkok, Berlin—may katabing petsa. Sa ibaba, may nakalagay: “Mission accomplished. Family safe. Distance maintained.”
“Kung nagtataka kayo kung bakit ang dami kong hindi masagot na tanong noon,” pagpapatuloy sa isang pahina, “iyon ay dahil bawal. Hindi lang para sa kaligtasan ko, kundi lalo na para sa inyo. The less you know, the safer you are. Ilang beses ko nang gustong magkwento sa inyo, lalo na noong nagtanong si Linda kung bakit ang ganda ng accent ko sa English, at tinanong ni Berto kung bakit marunong akong mag-assemble ng baril nang hindi tumitingin. Pero bawat sagot, may kasunod na panganib. Kaya pinili kong manahimik.”
Napahagulgol si Linda. “Akala ko tahimik siya kasi… wala lang siyang pakialam sa’min,” hikbi niya. “Noong graduation ko, wala siya. Noong nagka-anak ako, hindi siya dumalo. Lagi lang niyang sinasabi, ‘May trabaho si Tatay, anak, pasensya na.’ Ang sakit-sakit noon.”
“Tingnan natin baka may paliwanag dito,” mahinahon pero nanginginig ding sabi ni Berto, pilit pinapanatili ang composure. Binuklat niya ang bandang gitna ng notebook.
“Pinanood ko mula sa malayo ang graduation ni Linda, naka-itim na jacket ako sa likod ng gym, kasama ang isang contact. Habang pinapalakpakan siya nung tinawag ang pangalan niya, hindi ko magawang lumapit. May nagmamanman sa akin noon; kung nalapitan ko kayo, baka pati kayo madamay. Nandoon din ako sa labas ng ospital nang ipanganak ang unang apo ko. Na-memorize ko ang iyak niya kahit wala akong karapatang buhatin siya.”
“Hawak niya ang litrato ni Angel noong baby,” bulong bigla ni Linda, naalala ang isang beses na nakita niyang tahimik na pinagmamasdan ni Ernesto ang picture frame ng apo. “Ang akala ko, napipilitan lang siyang ngumiti…”
“Alam kong bilang ama, duwag ako,” sulat pa ni Ernesto. “Pinili kong magtago sa trabahong hindi niyo maintindihan, sa halip na maging simpleng tatay na kayang maglaro ng habulan sa kalsada. Pero sa mundong ginagalawan ko, dalawang uri lang ng ama ang nakita ko: ‘yung mga present pero hindi kayang protektahan ang anak nila, at ‘yung mga wala, pero sinisigurong walang bala o bomba ang tatama sa tahanan. Pinili kong maging pangalawa. Wala sa kontrata ang maging mabuting ama, pero nando’n ang maging epektibong bantay.”
Sandaling natahimik ang magkapatid. Sa labas ng bintana, sumasalpok ang sinag ng hapon sa alikabok, parang lumang pelikula ang eksena.
“Berto,” basag ang boses ni Linda, “ito ba ‘yung ibig sabihin ni Nanay noon na ‘Hindi mo kailangang maintindihan ang tatay mo para patawarin siya’? Lagi niyang sinasabi ’yon kapag umiiyak ako.”
Nagpahinga si Berto, pinikit sandali ang mata, bago muling inangat ang notebook.
“Kung paano ako nawala sa huli, malamang na hindi aksidente,” mabigat ang sulat ni Ernesto sa pinakahuling bahagi. “Kapag natagpuan niyo ang baul na ito, ibig sabihin tapos na ang laban ko. Baka hindi nabalita, baka sinabi lang na inatake ako sa puso. Sanay na ang mundong ito sa pagtabon ng katotohanan. Pero ayokong dalhin sa hukay ang lahat. Gusto kong malaman ninyo na kahit gaano kadumi at kadelikado ang trabahong pinasok ko, iisa ang dahilan: gusto kong hindi niyo kailanman maranasan ang ginastos kong buhay sa takot. At kung may galit man kayo sa akin, tinatanggap ko. Pero sana, sa huli, pumili pa rin kayong mabuhay nang hindi nakakadena sa lihim ko.”
“Huwag n’yong gagamitin ang baril na ‘yan,” diin pa niya. “Iyan ang simbolo ng buhay na pilit kong iniwan. Kung may dapat kayong hawakan, ‘yung passport na may tunay kong pangalan—Ernesto Delgado—ama ni Linda at Berto, mekaniko sa harap ng mundo, spy sa likod, pero sa puso, tatay n’yong takot magkamali at lalo pang takot mawalan ng karapatang mahalin kayo.”
Nalunod si Linda sa iyak. Yumakap siya kay Berto, at doon na rin sumabog ang matagal na pinipigil nitong emosyon. Dalawa silang matandang nakaupo sa harap ng baul, umiiyak para sa batang sila na lumaking bitbit ang tanong na “Bakit parang laging wala si Tatay?”
“Berto,” hikbi ni Linda, “kung alam ko lang… hindi ko sana siya sinigawan noong huli kaming nag-usap. Sinabi ko pa sa kanya, ‘Wala ka namang ginawa buong buhay mo kundi mag-ayos ng makina at magyosi.’ Hindi ko alam…”
“Ni ako,” sagot ni Berto, puno ng pagsisisi. “Sinabi ko pa noon, ‘Kung totoong nagmahal ka sa’min, bakit parang wala kang pakialam?’ Hindi ko alam na sa likod nun, siya ‘yung humaharang sa kung anu-anong hindi natin alam.”
Tahimik silang dalawa nang ilang minuto. Ang ingay lang, ang mahihinang pag-iyak at pagaspas ng kurtinang hinahampas ng hangin. Sa dingding, nakasabit ang isang lumang family portrait: Ernesto, seryosong nakatingin sa camera; si Linda at Berto, masisigla pa, hawak sa balikat niya. Noon, mukha lang iyon ng isang pamilyang simple. Ngayon, alam na nilang may lalim pala sa likod ng seryosong tingin ng ama.
“Anong gagawin natin dito?” tanong ni Linda, tinuturo ang baril at pasaporte. “Ipapasa natin sa pulis? Sa kung anong ahensya? O itatago na lang natin muli?”
Matagal nag-isip si Berto. Sa bandang huli, pinulot niya ang pasaporteng may tunay na pangalan ng ama nila at ipinatong sa ibabaw ng notebook.
“Siguro,” sabi niya, mahinahon, “hindi na natin kailangang ibalik pa sa mundong pinasukan niya. Tapos na ‘yung laban niya. Kung may kasalanan man siya sa kung anong batas, Diyos na ang bahala ro’n. Ang alam ko, may kasalanan rin tayo sa kanya—sa mga salitang binitiwan natin, sa mga taon na hindi natin siya kinumusta. Pero hindi ko sinasabing mali ang naramdaman natin. Nasaktan tayo. Nasaktan din siya.”
Kinuha ni Linda ang sepia na litrato ng ama nilang naka-uniporme. “Gusto kong maalala siyang ganito,” sabi niya, pinupunasan ang gilid ng litrato. “Hindi dahil agent siya o kung ano, kundi dahil ibig sabihin lang nito, buong buhay niya, lumaban siya sa hindi natin nakikita. At kahit mali ang paraan niya para magpakatayong ama, at least… alam ko nang hindi pala totoo ‘yung akala kong wala siyang pakialam.”
Bago isara ang baul, maingat nilang kinuha ang notebook, ang litrato, at ang pasaporteng may pangalang Ernesto Delgado. Ang mga baril, binalot nila sa makapal na tela, inilagay sa isang kahong planong isuko sa awtoridad sa bayan, hindi para ibenta o itago, kundi para tuluyan nang ilayo sa buhay nila ang anumang bakas ng mundo ng ama na ayaw na nitong ipamana.
Pagbaba nila sa sala, inabutan sila ng apo ni Linda na si Angel, dala ang lumang radyo ni Lolo Ernesto.
“Lola, Lolo Berto,” sabi ni Angel, nakangiti, “narinig ko kay Mama na ibebenta niyo na raw ‘tong bahay? Pwede bang sa akin na lang ‘tong radyo ni Lolo? Gusto ko po siya maalala tuwing magmu-music ako.”
Nagkatinginan ang magkapatid, sabay napangiti sa gitna ng pamumugto ng mata.
“Sige,” sabi ni Berto, hinihimas ang buhok ng bata. “Sa’yo na ‘yan. Pero may ikukuwento kami sa’yo tungkol sa Lolo mo… hindi lang siya basta mahilig sa radyo. Mahilig din siyang makinig sa mga lihim ng mundo.”
“Ha?” natatawang tanong ni Angel. “Parang spy?”
Nagkatinginan muli sina Linda at Berto. Ngayon, sa salitang iyon, hindi na puro pait ang hatid—may konting pagmamalaki na rin.
“Parang gano’n na nga,” sagot ni Linda, ngumingiti. “Pero sa kuwento natin sa’yo, Angel, uunahin natin ‘yung parte na kahit anong gulo ng mundo, ginawa niyang lahat para hindi makarating sa pinto ng pamilya niya. At kung minsan, ‘yung mga magulang na tahimik, ‘yung mga hindi marunong magsabi ng ‘I love you,’ sila pa ‘yung may pinaka-mabibigat na pinagdadaanan para lang masabi nilang ligtas tayo.”
Habang papalubog ang araw, naupo ang tatlong henerasyon sa sala—ang magkapatid na ngayon lang lubos na nakilala ang ama, at ang batang apo na sa unang pagkakataon ay makakarinig ng kwento tungkol sa lolo niyang hindi na lang simpleng mekaniko.
At sa likod ng lahat, sa kuwartong unti-unti nang nilalamon ng dilim, nakabukas pa rin ang baul, bahagyang nakatingala, parang bibig na sa wakas ay nakapaglabas na ng matagal na niyang gustong sabihin. Ang mga lihim na limampung taong itinatago ay lumabas na rin sa liwanag, hindi para muling magtago sa takot, kundi para maging paalala na may mga magulang na, sa kakaibang paraan man, buong buhay na nag-e-espya laban sa panganib—hindi para sa gobyerno, kundi para sa pamilya.
At sa puso nina Linda at Berto, unti-unti nang napalitan ang tanong na “Sino ba talaga si Tatay?” ng isang mas tahimik at mas payapang sagot: “Hindi namin siya kilala nang buo noon. Pero ngayon, kahit huli na, pipiliin naming alalahanin siya—hindi bilang spy, hindi bilang bayani, kundi bilang isang taong nagkamali, naglihim, pero sa huli, minahal pa rin kami sa paraang kaya niya.”
