Ako si Romer, third year sa senior high. Hapon iyon na parang kumukupas ang araw sa lumang kurtina. Galing akong remedial, gutom, pagod, at puno ng reklamo sa ulo. Pagbukas ko ng pinto, sinalubong ako ng amoy na pamilyar pero nakakairita—usok. Usok na parang nanggaling sa basang kahoy, kumapit sa dingding, pumasok sa ilong at dumikit sa dila.
Sa lamesa, may tatlong pirasong pritong galunggong at isang kaserola ng kanin. Si Nanay, nakatayo sa kusina, hawak ang lumang sandok. “Anak, kumain ka na,” sabi niya, pagod ang boses pero may lambing. Umuusok pa ang sinaing—hindi usok ng kusang luto, kundi usok na nagbabadya ng pait.
Sumandok ako. Paglagay sa plato, naamoy ko agad: makirot, parang may hinalong abo. Tinikman ko. Mapait. Parang nadikit sa kahapon. “Bakit ganito ‘to, Nay?” sabi ko, napalakas ang tono. “Amoy-usok.”
“Pasensiya na, anak,” sagot niya, pinipisil ang palad. “Naubusan na tayo ng gasul. Kahapon pa. Kahoy muna ang gamit—’yong mga pinutol ni Tatay sa likod.”
Parang may kumislap na galit na matagal ko nang iniipon. “Kahoy? Eh ‘di ba sinabi ko nang ang baho ng amoy niyan? Pati mga damit ko kumakapit! Paano ako magre-review nang maayos kung pati pagkain… ganito?” Umigting ang panga ko. Inangat ko ang plato at umapaw ang boses ko sa dingding na manipis: “Kung hindi kaya ang gas, huwag nang magluto! Bumili kayo! Ako na lang ang bibili bukas!”
Tumigil ang oras. Napatigil si Nanay, hawak ang lumang kawali. Walang luha sa mata niya, pero may pagod na parang nanlilimahid sa ilalim ng balat. “Anak,” mahina niyang sabi, “si Tatay mo, buong umaga sa talyer, tapos dumiretso sa pagputol para may panggatong tayo ngayong gabi. Umuulan pa kanina kaya basâ ang kahoy—kaya siguro may amoy.” Hindi ko pinakinggan. Tumalikod ako, dinampot ang bag, at umupo sa kwarto. Ibinagsak ko ang pinto nang mahina, pero sapat para marinig nila.
Sa labas, humina ang mga tunog: kalansing ng plato, mahihinang yabag. Sa bintana, nakita ko si Tatay—basâ ang damit, may mga piraso ng kahoy sa balikat, hinihingal. Nakaupo siya sa bangkito, pinupunasan ang usok sa mata, parang natuluan ng ulan na may halong alikabok. Pinagmasdan ko saglit, pero binalik ko ang tingin sa libro, sinubukan kong lunurin ang sarili sa graphs at formulas. Hindi rin kumapit.
Makalipas ang ilang minuto, kumatok si Nanay. “Romer, halika na. Lalamig na ang kanin.” Hindi ako sumagot. Narinig ko ang mahinang tawa ni Tatay, ‘yung tawang inaayos ang pagkailang. “Hayaan mo si bunso, baka pagod. Mamaya sasabay ‘yan.” Sabay kaluskos ng kahoy sa kalan—sinubukan niyang painitin ulit ang sinaing para wag lumamig.
Dumilim ang sala. Bumaba ako, gutom pa rin, pero dala ang kapal ng hiya at inis. Umupo ako; si Nanay at Tatay, halos tapos na. “Anak,” sabi ni Tatay, “tikman mo ‘to.” Naglagay siya ng kanin sa plato ko—puti sa ibabaw, pero sa ilalim, nalagyan ng bahid ng abo, parang balita ng apoy.
Bago pa ako makapagsalita, sumabat si Nanay: “Mag-ga-gasul na tayo sa Sabado, ‘nak. Nangutang na ako kay Aling Remy. Huwag kang mag-alala.” Dagdag ni Tatay, “Sa ngayon, puwede mong sabayan ako bukas. Ako sa putol, ikaw sa tadtad. Para mas mabilis, at mas tuyo.” Nairita ako. “Di ko trabaho ‘yan, Tay. May exam ako.” Sabay tulak ko ng plato palayo, kumalansing ang kutsara. Tahimik si Tatay. “Sige,” aniya, “akong bahala.”
Gabi. Hindi ako makatulog. Amoy usok ang unan. Sa labas, narinig ko ang ubong pamilyar—malalim, matagal, galing sa lalaking sanay sa alikabok at langis. Dahan-dahan akong bumangon. Sa kusina, naabutan ko si Tatay na nakasaloob ng dilim, nagbabalat ng mga basâng kahoy para matuyo, may maliit na electric fan na itinutok sa bunton. Tumatango siya sa bawat piraso na parang may kausap. “Konti na lang, bukas tuyo na kayo,” bulong niya sa kahoy, hindi niya alam na naroon ako.
Gumalaw ang hiya sa loob ko. Umupo ako sa tapat niya, hindi nagsasalita. Napansin niya ako. “Uy, gising ka pa,” sabi niya, nakangiti. “Pasensiya na sa amoy. Magtatagal lang ‘to sandali. Mahirap ang basâng kahoy, pero hindi galing sa tamad—galing sa ulan.”
“Bakit kasi hindi na lang tayo bumili ng gas?” tanong ko, mas mahinahon na. “Kalahati pa lang ang bayad sa kuryente,” sagot niya. “Mas mabuti nang amoy-usok ang kanin kaysa mapundi ang ilaw mo habang nag-aaral.” Huminga siya nang malalim, nagpakawala ng ngiting may lamig. “Hindi kita sinisisi. Ang hirap talagang kumain ng may amoy. Pero mamimili tayo minsan, anak—ilaw sa mesa o gandang lasa sa dila.”
Parang may humila sa lalamunan ko. Umupo ako nang mas malapit. “Tay, sorry.” Pumasok si Nanay, tahimik, may dala palang baso ng tubig. “Magpahinga ka na, ‘nak,” sabi niya. “Bukas maaga ang klase.” Tumingin ako sa kanila—sa kamay ni Nanay na may bitak, sa kuko ni Tatay na may itim ng usok. “Bukas,” sagot ko, “sabay tayo mag-ayos ng kahoy.”
Kinabukasan, bago pumasok, tumulong ako. Tinadtad namin ang mga basâng dulo, ibinilad ang mga tuyo sa ilalim ng araw, siniksik ang mga piraso sa ilalim ng kalan para magliyab nang pantay. Napansin ko: may paraan pala upang ang apoy ay hindi masyadong mausok—maliit na mga piraso muna, tsaka malaking kahoy, tsaka hihintayin ‘yung pulang baga bago lagyan ng kaserola. “Para hindi humalik ang usok sa sinaing,” sabi ni Tatay, parang guro na mabagal ngunit tiyak.
Sa hapon, umulan ulit. Umuwi akong basâ ang sapatos, pero mas maingat ang puso. Sa kusina, may bagong sinaing. Umuusok—pero hindi nang masakit sa ilong. Nagsandok si Nanay, nilagyan ng kaunting asin at mantika. Tinikman ko. May haplos ng kahoy, pero hindi pait—parang kwento ng hapon na nagbabad sa ulan, may lambing ng init na hinintay. “Mas mabango pala kapag tama ‘yung apoy,” sabi ko. Ngumiti si Tatay. “Hindi lahat ng usok masama. ‘Yung iba, paalala lang na may apoy na naghahanda ng pagkain.”
Lumipas ang mga araw. Ako na mismo ang nag-aapoy minsan kapag wala si Tatay. Natuto akong hindi isumpa ang usok, kundi alamin kung saan galing. At sa bawat gabing amoy-kahoy ang buhok ko, naaalala ko ang dahilan: hindi dahil kulang kami, kundi dahil pinipili naming unahin ang ilaw sa mesa kaysa convenience sa dila.
Isang gabi, dumating si Tatay na may dalang maliit na tangke ng gas. “Ayun,” sabi niya, “naipon din.” Nagpalakpakan kami ni Nanay na parang piyesta. “Pero,” dagdag niya, “panatilihin natin ang kahoy sa likod. Hindi para sa araw-araw, kundi para sa panahong kailangang magtiis.” Tinapik ko ang balikat niya. “Tay,” sabi ko, “kahit mag-gas tayo, ‘wag nating kalimutan ‘yung itinuro ng kahoy: pasensya, tiyempo, at tamang apoy.”
Makalipas ang ilang linggo, dumating ang araw ng exam ko sa Physics. Maaga akong gumising. Sa kusina, nakahain ang kanin at pritong itlog. Umuusok ang tasa ng kape na niluto sa lumang kettle. Humigop ako, nagpasalamat. “Anak,” paalala ni Nanay, “dahan-dahan sa biyahe.” “Ingat,” dagdag ni Tatay, iniabot ang baon. “At kung may usok sa daan, hanapin mo muna kung nasaan ang apoy bago ka tumakbo.” Ngumiti kami. “Opo.”
Sa school, tinanong ako ng seatmate ko: “Pare, bakit amoy usok ‘yung jacket mo?” Dati, mapapahiya ako. Ngayon, ngumiti lang ako. “Kahapon, nagluto kami sa kahoy. May handa kaming exam—kailangan ng tamang apoy.” Tumawa siya. “Poet ka na ngayon.” Tumawa rin ako. “Hindi. Anak lang ng kusina.”
Pag-uwi, nagdala ako ng maliit na cake—hindi mamahalin, pero may “Salamat” sa ibabaw. “Para sa mga kusinero ng buhay ko,” sabi ko, sabay abot. Natawa si Nanay. Si Tatay, tahimik, pero may kislap ang mata. Kumain kami, amoy kape at kaunting usok ang hangin. Wala na akong reklamo. May mga amoy palang dapat tandaan, hindi itaboy.
Bago ako matulog, lumabas ako sa likod. Nandoon pa rin ang kahon ng mga kahoy—tuyo, maaliwalas, handa kung kailangan. Umupo ako, tinitigan ang langit. Naalala ko ‘yung unang sigaw ko sa kusina; parang pako sa pagitan namin na dahan-dahan naming hinugot sa bawat paghingi ko ng tawad, sa bawat pag-intindi ko sa apoy.
Minsan, ganito pala ang buhay: may mga gabing amoy-usok ang kanin, pero busog ang loob. May mga amoy na akala mo dumi, ‘yon pala kwento ng tiyaga. May mga mata na akala mo luha lang ang laman, ‘yon pala singaw ng init na pinili mong ibahagi sa iba.
Bago tayo magreklamo sa hapag, bago tayo magtaas ng boses sa kusina, bago natin tawaging “pangit” ang lutong may kakaibang amoy, alalahanin natin kung ano ang sinusunog para tayo’y mapakain: oras, lakas, pawis, at minsan, dangal na nagtitiis sa pansamantalang hirap. Hindi kaaway ang usok—paalala lang na may nagluluto para sa ‘yo kahit kulang ang mundo.
Ngayon, kapag naaamoy ko sa damit ko ang kahoy, hindi ko na pinandidirihan. Inaamoy ko nang malalim, at sinasabi ko sa sarili: “Ito ang amoy ng tahanan na hindi sumuko.” Humihigop ako ng kape sa kusina, tinutulungan si Nanay magsahog, at pinapanood si Tatay magtimpla ng apoy na tama lang. At bago kami kumain, lagi kong inuuna ang dalawang salitang minsan kong nakalimutan: “Salamat, Ma. Salamat, Tay.”
