Alas-onse na pero buhay na buhay pa ang ilaw sa maliit na study table sa gilid ng lumang opisina. Doon nakaupo ang kasambaháy na si Mara, nakayukong sinusulatan ang isang pahinang naglalaman ng salitang halos hindi niya malunok: “SCHOLARSHIP APPLICATION.” Mahigpit ang hawak niya sa bolpen, parang kapag binitiwan ay maglalaho rin ang pangarap. Sa pinto, may mahinang kaluskos—si Alejandro Vergara, ang may-ari ng mansiyon, bagong dating galing sa business dinner, naka-bathrobe at tila napabalikwas dahil sa liwanag. “Anong ginagawa mo r’yan?” malamig na tanong ng milyonaryo, hindi pa man nakakalapit ay kita na ang pagdududa sa mata. Napalingon si Mara, bahagyang nabura ang tinta ng pawis sa talim ng ilaw. “Sir, pasensiya na po. Sandali na lang, isusuko ko na ‘to bukas sa foundation—” “Foundation?” napataas ang kilay ni Alejandro. “Sa oras na ‘to? Sa opisina ng namayapa kong asawa?” Napalunok si Mara. “Kailangan po ng tahimik na lugar. Huwag po kayong magagalit… scholarship lang po.”
Hindi agad sumagot si Alejandro. Sa halip, pumasok ito, sinindihan ang lampshade at parang sinukat ng tingin ang bawat librong nakabukas. Makintab ang kahoy, nakasabit ang mga diploma sa dingding, at sa sulok—isang frame ng yumaong si Amihan Vergara, ang babaeng nagtatag ng foundation na nagbibigay ng libreng pagamutan at iskolarship sa mahihirap. “Bakit dito?” tanong ulit ng lalaki, mas mahinahon, pero may bigat. “Kasi po… dito parang hindi ako natatakot,” sagot ni Mara at bahagyang ngumiti, hindi makatingin. “Parang pinapakinggan ako ni Ma’am Amihan kahit nasa langit na.” Napakurap si Alejandro; may tumusok sa kanya roon—isang pirasong lambing na matagal na niyang iniwasan matapos mamatay ang asawa. “Tuloy,” aniya na lang. “Pero bukas mag-usap tayo.”
Umaga pa lang, usap-usapan na sa kusina. “Naku, si Mara raw, nag-overnight sa opisina ni Ma’am,” bulong ng houseman na si Paolo. “Baka nagkukuhang dokumento, no? Uso ‘yon,” singit ni Cora, ang among tagapag-asikaso ng bahay na laging nakakunot ang noo kay Mara simula nang pumasok ito. Tahimik lang ang dalaga, nagkakape habang ninenerbiyos. Kailangan niyang maipasa ang application bago magtapos ang linggo—kailangan din niya ng pirma ng employer. “Sir…” nagpilit siyang maglakas-loob nang dumaan si Alejandro sa sala, papalabas na sana. “Kung pwede lang po… may endorsement po dito. Kahit pirma lang ninyo. Para sa iskolarship sa nursing.” Napahinto ang lalaki. “Nursing?” tumingin ito sa papel, tapos sa mukha ng dalaga. “Kasambahay ka rito pero nag-a-apply kang iskolar?” “Opo, Sir. Nag-aaral po ako gabi-gabi, modules lang. Kumukuha po ‘ko ng ALS noon, nakapasa, ngayon nag-iipon para sa kolehiyo. Ito po ang chance ko.” Napailing si Alejandro—hindi dahil sa pagtutol, kundi dahil sa latigan ng mundo na pilit sumasalo ng mga tulad ni Mara. “Mamaya,” wika niya, “pagkatapos ng pulong ko. Titingnan ko.”
Ang hindi alam ni Alejandro, may ibang papel si Mara na mas mabigat pa sa scholarship. Bawat gabing nag-aaral siya ay gabi ring sinusuri niya ang mga file sa lumang laptop ni Ma’am Amihan: mga report ng foundation, listahan ng mga tinutulungang pamilya, at isang folder na nakapangalan sa isang ahensiya: Golden Hands. Doon huling nakita si Aling Puring—ina ni Mara—na pinaalis papuntang abroad para raw maging yaya. Hindi na nakauwi. May mga resibo, liham, at voice memo sa lumang cellphone na iniwan ni Puring bago mawala: “Anak, may kakaiba sa ahensiya… huwag kang magtiwala kay C—” Naputol doon ang boses, parang may kumalas na wire sa himpapawid. Araw-araw, inipon ni Mara ang patunay, pero saan niya dadalhin? Sino ang maniniwala sa kasambahay?
Maya-maya, sumigaw sa hallway si Paolo. “Sir! Si Sir!” Mabilis ang yabag. Natagpuan nilang hingal na hingal si Alejandro sa hagdanan, hawak ang dibdib, biglang inatake ng hika dulot ng alikabok sa ginagawang wing ng mansiyon. “Inhaler!” sigaw ni Cora, natataranta. Walang makapagsabi kung nasaan. Kumilos si Mara ng parang awtomatiko: itinayo si Alejandro, ipina-instruct na may unan sa likod, hinimas ang balikat pababa para pakalmahin ang paghinga, saka kinuha ang paper bag sa tabi—“May spacer ‘to, Sir,” aniya at tinakpan ang inhaler gamit ang ginupit na bote ng tubig, extemporaneous spacer na itinuro sa kanya ng barangay nurse sa ALS. Isang higop, dalawang higop, tatlo. Unti-unting lumuwag ang dibdib. Nakatingin si Alejandro sa dalaga na para bang ngayon lang niya ito nakita nang buo. “Saan mo natutunan ‘yan?” “ALS po. Nursing modules. Sinipag lang.” Napangiti, kahit sumisingasing pa. “Magaling,” wika niyang paos. “Magaling ka.”
Pagkalipas ng hapon, pinatawag niya si Mara sa opisina. Tahimik ang kuwarto. Ibinuka ni Alejandro ang application. “Handa na ‘kong pirmahan ‘to,” sabi niya. “Pero may tanong ako, at sana sagutin mo ng totoo. Bakit parang takot na takot ka sa oras?” Napatingin si Mara sa orasan. Alas-tres. May usapan silang dadaan si Paolo sa gate bandang alas-singko para sa “delivery.” Sakit sa tiyan ang kaba. “Sir… may kailangan po akong isuko rin,” aniya at dahan-dahang naglabas ng isang maliit na USB. “Nasa device na ‘to ang mga resibo, recording… tungkol po sa Golden Hands. Ang ahensiya na nagpalabas sa nanay ko. Dinadala ko dapat sa pulis, pero walang pulis na tatanggap sa kasambahay na walang pera at koneksiyon. Kailangan ko ng tamang tao.” Napamulagat si Alejandro. “Bakit sa’kin?” “Kasi po, asawa ninyo ang nagtanong noon sa tanod kung bakit may nawawala sa barangay. Si Ma’am Amihan ang unang nanindigan. May kopya ng email niya rito. Hindi po ako naghahanap ng awa—ng witness lang.”
Magkakasunod ang pangyayari pagkatapos noon. Pumalag si Cora nang makita ang USB sa mesa. “Anong ginagawa mo sa opisina, Mara? Naghahakot ka na ng file? Palusot mo pa ‘yang iskolar-iskolar na ‘yan!” “Huwag mo siyang pagalitan,” malamig na sabat ni Alejandro, “akin ang desisyon dito.” Pero halatang may sariling galaw si Cora. Nang gabing iyon, dumating si Paolo dala ang “delivery”—hindi kahon ng groceries kundi sobre. “Ate, ito na ‘yong pinangako ni Boss mula sa Golden Hands. Tahimik lang tayo ha,” bulong nito sa gate, hindi alam na nakatanaw mula sa veranda si Alejandro at si Atty. Reyes, kaibigan nitong matagal nang naghihintay ng buto ng sindikato. Sa bulsa ni Alejandro ang USB ni Mara. Sa bulsa ni Atty. ang recorder. “Ibigay mo raw kay Cora. Para walang eskandalo,” dugtong ni Paolo. Tahimik na lumitaw ang dalawang security guard. “Akin na ‘yan,” utos ni Alejandro. Nanigas si Paolo. “Sir, para po ‘yan—” “Alam ko kung para kanino,” matalim ang mata ni Alejandro. “At alam ko na ring hindi lang pera ang inaabot ninyo.”
Kinaumagahan, sumabog ang sigaw sa kusina. “Walanghiya ka!” hagulgol ni Cora, hawak ang sobrang nawawala. “Si Mara ang kumuha!” Parang eksena sa teleserye—lahat nakatingin kay Mara, nakaharap sa pinto ng opisina kung saan nakaupo ang abogado at ang may-ari. “Kung ako po ang kumuha, bakit nasa CCTV ang pag-abot ng sobre sa inyo kagabi?” malamig na sagot ni Mara, nanginginig pa rin ang kamay. Nilingon nina Cora at Paolo ang monitor sa mesa: malinaw ang kuha, oras, at yung “huwag kang maingay” na bulong. Wala nang lusot. “Sir…” nanginginig ang boses ni Cora, nagmakaawa, “nagipit lang. Tinakot din nila kami. Baka kunin ‘yong anak ko sa probinsiya.” Saglit na tumahimik si Alejandro. “Kung nagipit ka, bakit si Mara ang pinag-iinitan mo simula’t sapul?” Walang sagot. Napatungo. “Atty., alam mo na ang gagawin,” utos ni Alejandro. Mabilis ang sumunod: tawag sa pulis, paghahain ng reklamo, pagbubukas ng USB, at paglabas ng pangalan ng nasa likod ng Golden Hands—isang negosyanteng matagal na ring kumukuha ng kontrata sa kumpanya ni Alejandro. “Sila ang dahilan kung bakit nawala ang nanay mo?” bulong niya kay Mara. Tumango ang dalaga, nagpipigil ng luha.
“May isa pa,” maingat na sabi ni Mara, iniabot ang isang lumang sobre. Dilaw na, parang pinagpasa-pasahan ng hangin sa taon. “Nakita ko po ‘to sa lumang diksyunaryo sa kabinet ni Ma’am Amihan. Nakasulat: ‘Para sa batang nagligtas sa akin sa baha, kapag handa na siyang umalis sa takot.’ Hindi ko po alam kung ako ‘yon—pero noong grade six po ako, may babaeng na-stuck sa kalsada nung bumaha sa amin sa Tondo. Ako po ‘yung naghatid sa sakayan, inabot niya ‘tong pendant, sabi niya, ‘Isuot mo ‘to kapag natatakot ka. Sasamahan kita ng hangin.’” Dinukot ni Mara ang maliit na pendant na hugis pakpak. Napahawak si Alejandro sa dibdib—parehong pendant ang binigay ni Amihan sa kanya noong kasal nila, dalawang pirasong kasing-hugis, parang magkapatid. “Sa kanya galing ‘yan,” bulong niya, namumuo ang luha sa mata. “Ikaw ang bata. Ikaw ang dahilan bakit hindi siya natangay ng baha noon. Ikaw ang lagi niyang kinukuwento sa akin—ang ‘Mara ng Tondo’ na gustong maging nurse.” Napaupo si Alejandro, parang pinatayuan ng bangkay ang puso na ilang taon nang natutulog.
Hindi na inurong ni Alejandro ang pirma. Nilakihan pa niya ang pangako. “Hindi lang endorsement,” wika niya kay Mara, sa harap ng lahat, “full ride. Ako ang sagot sa matrikula, libro, boarding. At hindi dito natatapos. Bubuksan natin muli ang community ward ni Amihan, at ikaw ang magiging liaison.” Napatitig sa kanya ang mga staff, yung iba napapalakpak, yung iba napapailing, baka inggit, baka takot. Si Cora, umiiyak, pinakiusapan si Mara. “Patawad. Kung puwede.” Hindi pa sang-ayon ang batas at reklamo, pero si Mara, marahang tumango. “Humaharap pa rin po tayo sa kaso,” sabat ni Atty. Reyes, “pero puwede nating ilagay bilang mitigating na na-pressure kayo. Ang mahalaga: huwag na huwag na ulit.” Yuko si Cora. “Opo.”
Sa presinto, isa-isang nahulog ang mga pangalan. Hindi sinukuan ni Alejandro ang kaso, at hindi rin sinukuan ni Mara ang paghahanap sa ina. Ilang linggo lang, may balitang may mga babaeng sinagip sa bodega sa Subic—nasa listahan si “Puring Lagrimas.” Nang magkita sila sa ospital, mahigpit ang yakap na parang kayang magtahi ng sugat ang init. “Anak… pasensiya—” “Wala pong dapat ihingi ng tawad.” At totoo iyon: sa oras na ‘yon, pantay ang hangin at liwanag.
Pagbukas ng semestre, pumwesto si Mara sa unibersidad dala ang puting sapatos at librong may pangalan niya. Sa isang pagtitipon ng foundation, nagpahayag si Alejandro sa harap ng donors. “May kasambahay akong nahuli kong nag-aaral gabi-gabi,” sabi niya, “akala ko noon, kabastusan sa oras. ‘Yun pala, tapang. ‘Yung liwanag sa maliit na desk sa kwarto ng asawa ko—hindi pala nakakasilaw, gumigising. Ipinagmamalaki kong scholar si Mara, ang batang minsan nang nagligtas kay Amihan at ngayon nililigtas ang mas marami pa.” Umalingawngaw ang palakpakan. Nakatingin si Mara sa frame ni Amihan, parang sumasabay sa hangin ang isang tinig: “Kaya mo ‘yan.” Tumingala siya, ngumiti, at sa gilid ng kanyang mata, nandoon si Alejandro, nakatayo hindi bilang amo kundi parang ama sa pagtatagpo.
Hindi naman nawala ang tukso at inggit sa mansiyon. May mga bulungan pa rin, may mga mapanuring tingin. Pero sa bawat sulyap ni Mara sa pendant, naaalala niya: ang liwanag sa munting desk, ang inhale-exhale sa pagitan ng takot at pag-asa, ang boses ng babaeng nagbigay ng unang pagkakataon. Sa gabi, kapag tapos na ang duty at kailangang bumalik sa modules, bumabalik siya sa lumang opisina. Hindi para magnakaw ng oras, kundi para ibalik ito sa pangarap. At kung may lilitaw na anino sa pinto—si Alejandro, madalas may dalang tsaa—hindi na ito malamig. “Kaya pa?” tanong nito. “Kaya pa, Sir,” sagot niya, sabay tawa. “Pero kung may extra, pa-cheat sheet po sa pharmacology.” “Walang cheat sheet,” sagot ni Alejandro, pero iniwan sa mesa ang isang flashlight na mas maliwanag kaysa sa lumang ilaw. “Meron lang tayong dagdag liwanag.”
Isang taon, dalawang taon, mabilis ang marcha. Sa community ward, tumayo si Mara na may ID ng foundation, tinuturuan ang mga nanay tungkol sa first aid, nagpapakalma ng batang may hika gamit ang boteng ginawang spacer—eksaktong eksena noong gabing sinagip niya ang may-ari ng bahay. Minsan, dumarating si Cora, dala ang anak, nakikisiksik sa seminar, nakikinig nang tahimik. Pag-uwi, magbabanggit ng “Maraming salamat, Ma’am” na hindi sanay ang dila, pero totoo ang damdam. Sa mansiyon, si Paolo namang dating nasa gate ay naghanap ng matinong trabaho sa maintenance, nag-aaral din ng gabi, tinutulungan ni Mara gumawa ng resume. “Balang araw,” biro niya, “ikaw naman ang pipirma sa scholarship ng iba.”
At kung minsan ay bumabalik ang dilim—kapag may pasyenteng hindi naabot ng sagot, kapag may balitang lumulusot pa rin ang ilang sindikato—nasa tabi siya ng lumang frame. “Ma’am,” bulong niya sa larawan, “hindi pa tayo tapos.” Sa hangin, parang may kasunod: “Hindi nga. Pero hindi ka na mag-isa.”
Sa huli, hindi “nahuli” si Mara na may kasalanan. Nahuli siya—ng tadhana, ng mga matang natuto nang hindi agad humusga, ng pangakong pag minahal mo ang pangarap mo nang tahimik, maririnig ka rin ng mundo. At ang lihim niya, noong wakas ay naunawaan: hindi pala sikreto ang ambisyon; minsan, tinatago mo lang para hindi masupil. Kapag dumating ang tamang oras at tamang tao, binubuksan mo, inilalabas, at hinahati sa lahat. Gabi-gabi siyang nag-aaral, oo. Pero ang liwanag na ‘yon, sa dulo, hindi para sa kanya lang. Para iyon sa nanay niyang nagbalik, sa aleng nakaakyat sa baha, sa milyonaryong muling natutong maniwala, at sa buong bahay na minsang natakpan ng dilim. Ngayon, maliwanag. Ngayon, tuloy ang klase.
