Ako si Benjo, second year sa kolehiyo. Matagal ko nang pangarap ang makaahon gamit ang diploma. Pero nitong mga huling buwan, mas madalas kong naririnig ang lagitik ng bumbilyang malapit nang mapundi kaysa ang mga salitang “kaya pa.” Sa bawat gabi, naroon si Tatay—nakaupo sa lumang duyan, pinapagalaw ng paa ang upuang kawayan, parang metronom ng pagod. Sa mesa, nakabukas ang libro ko, at sa gilid, nakapatong ang lumang pitaka niya—kupas, punit na ang tahi, amoy araw at langis.
Galing ako noon sa registrar. May notice: kailangan nang magbayad ng balance bago ang finals. Kinuyom ko ang papel sa bulsa. “Tay,” sabi ko, tipid ang boses, “bukas na ang deadline.” Tumango siya, hindi tumingin. “Oo, anak. Pinag-ipunan ko.” Ramdam ko ang panginginig ng ibig niyang sabihin: naghanap ng dagdag raket sa bodega, nagbuhat ng sako kahit sumasakit ang likod. “Sige po,” tugon ko, pero sa loob, may bagyong mahina—takot na baka hindi sapat.
Habang nagre-review ako sa mesa, napansin ko ang pitaka niyang naiwan. Gumalaw ang tulak ng hiya sa loob ko, pero mas malakas ang tukso ng pangamba. “Kailangan ko lang makita kung kakasya,” bulong ko sa sarili. Hinawakan ko iyon—magaan; mas magaan pa sa paghinga niya kapag tulog. Binuksan ko. Walang pera. Walang kahit barya. May ticket stub ng jeep, luma at halos mabura. May punit na larawan naming tatlo noong grade school ako, nakayakap ako sa bewang niya habang hawak ni Nanay ang payong sa ilalim ng araw. Nandito rin ang maliit na papel na may sulat: “Mga dapat bayaran: Kuryente—Martes. Tubig—Huwebes. Tuition—Benjo.”
Sumikip ang dibdib ko. “Wala pala talaga,” bulong ko. Tumingin ako sa duyan. Tulog si Tatay, nakasandal ang ulo, nakabuka nang bahagya ang bibig—’yung pagod na tulog na hindi man lang nagbihis ng maayos. Namuo ang luha sa mata ko—luha ng pagod, luha ng takot, luha ng konting galit sa mundong hindi nakikinig sa mga deadline ng mahihirap. “Bakit mo nilagay dito? Bakit mo pinangako?” Inipit ko ang mukha ko sa palad at pinigilan ang hagulgol.
Ngunit sa ilalim ng pitaka, may makapal na tulad ng resibo. Hinila ko. Isa, dalawa, lima, sampu—sunod-sunod na piraso ng puting papel na may pirma, tatak ng registrar, at petsa mula pa noong first sem. Lahat nakapangalan sa akin. “Partial Payment—Benjo S.” “Tuition—Amount Received.” “Library Fee.” “Lab Fee.” Nawala ang hininga ko. Parang kinapa ko ang puso sa bulsa ng pitaka niya at ibinaba sa mesa. Ang bawat resibo, parang sahigang kinabit niya sa ilalim ng paa ko para hindi ako mahulog.
Hindi ko namalayang bumigay ang tuhod ko. “Tay,” bulong ko, “paano mo nagawa ’to?” Ang bawat pirma, may petsa na mas maaga ng isang araw bago due date—ibig sabihin, inunahan niya ang hiya ko. Sa likod ng ilang resibo, may mantsa ng langis—siguro galing sa bodega. Sa kanto ng isa, may maliit na tulo ng pawis na parang tinik sa papel. Naroon din ang resibo ng ospital niya noong nakaraang taon, nakatupi, may sulat-kamay: “Ipagpalit muna sa tuition. Kaya pa ang likod.”
Tinignan ko ang duyan. Nakatulog pa rin si Tatay, ngunit parang mas mabigat ang hinga. Ilaw lamang ng lampara ang nakaligtas sa dilim. Sa mesa, pumalatak ang oras sa relo na bigay niya sa akin noong una akong nag-top sa klase. “’Pag doktor ka na,” sabi niya noon, “huwag mong kalimutang may nagdala ng bag mo noong mabigat pa ang libro mo.” Ngayon, habang hinahaplos ko ang pitaka, nagbalik ang mga umagang pinipilit kong kalimutan—mga umagang aabutan ko siyang gising na, nilalagyan ng gulay ang lugaw, tapos titingnan ang aking sapatos kung may butas, tapos sasabihin, “Sa Sabado, anak, aayusin natin ’yan.”
Hindi ko na napigilan. Bumigay ang luha ko—hindi na patak, kundi rumaragasang ulan na matagal nang ipon. “Tay,” hikbi ko, halos pabulong para hindi siya magising, “pasensya na. Nainip ako, nagalit ako, natakot ako… pero hindi ko nakita na matagal mo na pala ’kong sinasalo.”
Sumunod na araw, naghanap ako ng paraan. Nag-message ako sa registrar. “Ma’am, pwede pong partial ngayong linggo at full sa susunod?” Nagbenta ako ng lumang sapatos, nag-apply sa tutorial sa kapitbahay, kumuha ng shift sa karinderya ni Aling Minda. Pag-uwi ko, binalikan ko si Tatay. Gising na siya, pinipihit ang lampara. “Anak,” sabi niya, “maaga kang umuwi.” Tumayo ako at hindi ko na pinigil ang yakap. “Tay,” sabi ko, “nakita ko ’yung pitaka n’yo. Pasensya na kung binuksan ko. Hindi ko sinasadya—” Napahinto ako. “Sinadya ko, pero hindi ko alam na makikita ko ’yun.”
Hindi siya kumurap. Tapos, dahan-dahan siyang tumawa—’yung tawang may kunot sa gilid ng mata. “Talagang makikita mo rin,” aniya. “Diyan ko nilalagay ’yung diplomas mo.” “Resibo po ’yon.” “Oo,” sagot niya, “pero bawat resibo ay isang hakbang papunta sa diploma mo. Kaya diploma na rin para sa ’kin.”
Umupo kami sa mesa. Kinuha niya ang maliit na kahon ng metal sa ilaw. Binuksan niya. Nandoon ang mas luma pang resibo—mga form sa elem, bayad sa field trip na hindi ko naalala dahil di ako sumama, resibo sa sapatos na pang-PE na binili niya nang hulugan. “Bakit mo tinago lahat?” tanong ko, pinupunas ang luha. “Para kapag dumating ang araw na mapagod ka at magtanong kung may kabuluhan ’to, pwede kitang paupuin, pagbuklatin ’to, at sabihing: ‘Anak, hindi ako nakakalimot. Bawat araw, binibilang ko.’”
Noong gabing ’yon, siya ang nagtanong. “Kumusta ang fees?” Inilapit ko ang papeles. “May kulang pa po, Tay. Pero may tutor na ’ko, tsaka may shifts ako sa karinderya. Kakayanin.” Tinitigan niya ako—’yung titig na hindi takot, kundi may kumpiyansa. “Ako na ang bahala sa kalahati,” sabi niya. “Saan niyo po kukunin?” “Sa kinabukasan,” sagot niya, sabay tawa. “Huwag kang mag-alala. Meron ’yan. Minsan, hindi lang pera ang tawag sa pambayad.”
Kinabukasan, sumama ako sa kanya. Unang beses kong pumasok sa bodega na pinapasukan niya. Makapal ang alikabok, mabigat ang kahon, maingay ang mundo. Pero sa gitna, nandoon si Tatay—hindi malaki ang katawan, pero malaki ang tapang. “Dahan-dahan lang,” paalala niya sa akin. “Ang hirap, hindi minamadali. Binubuhat nang tama.” Inilagay ko ang kahon sa trolley at doon ko naramdaman: ang bawat resibo sa pitaka niya ay hindi lang ink—katawan ’yang nagtrabaho, pagod ’yang pinakain ng tsinelas, balikat ’yang nagsalo ng pangarap ko.
Dumating ang Biyernes. Nakapagbayad ako ng kalahati—galing sa tutorial, galing sa karinderya, galing sa kaunting ipon. Si Tatay, tahimik lang. Sa hapon, dumating siya sa registrar, suot ang polo na inayos ni Nanay. Inilabas niya ang pitaka—hindi pera ang inilabas, kundi dalawang papel: una, payslip niya; pangalawa, liham ng amo na nagbigay sa kanya ng advance dahil sa “mahalagang dahilan.” “Para sa anak ko,” sabi niya. Tinanggap ng registrar, tumango. “Kulang pa rin po, Sir,” sabi niya. “Pero puwedeng isunod sa Lunes.”
Pag-uwi, ibinaba ni Tatay ang katawan sa duyan, napapikit. Ako, tahimik sa mesa, nagre-review. Sa gilid, bukas muli ang pitaka niya. Inilapit ko ang lampara—hindi para maghanap ng pera, kundi para makita ang mga petsa at tandaan ang mga araw na hindi ko dapat ulitin: ang araw na inunahan ako ng hiya sa paglapit; ang araw na tinawag kong “walang laman” ang pitaka, samantalang punô pala ito ng pagod na hindi ko binilang.
Araw ng finals, maaga kaming sabay umalis. Dinala niya ako sa sakayan. “Anak,” sabi niya, “wala akong maibigay na malaki. Pero pwede kitang ihatid.” “Tay,” sagot ko, “malaking bagay ’yon.” “Pagkatapos mo sa exam,” dagdag niya, “dadaan tayo sa registrar.” “Bakit po?” “Para makita mong hindi lang number ang kulang—para marinig mo rin kung paano nagkakaroon ng boses ang pag-asa.” Tumawa ako. “Poetry ’yan, Tay.” “Hindi,” sagot niya, “resibo lang ’yan na marunong magsalita.”
Natapos ang exam. Mabigat, pero kaya. Dumiretso kami sa registrar. Inabot niya ang kulang—hindi lang sa pera, kundi sa mga bagay na hindi mo pwedeng ilista: tiwala ng amo, dagdag oras sa bodega, pangako kong magta-trabaho pa. “Paid in full,” sabi ng registrar. Doon ko naramdaman ang biglang gaan ng buong gulugod ko. “Tay,” sabi ko, “salamat.” “’Wag mo akong pasalamatan nang sobra,” sagot niya, “magpasalamat ka sa libro mo, sa oras, sa tadhana. Ako, bahagi lang.” “Hindi,” sagot ko, “ikaw ang resibo ng lahat.”
Gabi na nang umuwi kami. Sa mesa, inilatag ko ang mga resibo, inayos ko ayon sa petsa. Nilagay ko sa envelop at sinulatan: “Tuition—Benjo—Kuwento ni Tatay.” Inabot ko sa kanya. “Tay, akin na po ang pitaka n’yo sa gabi—ako na ang magbabantay. Para kapag hinanap ng hiya ko ang laman, ito agad ang makikita niya.” Tumawa siya, umiling. “Sige, bantayan mo. Pero huwag mong kalimutang lagyan ng bagong laman.” “Paano po?” “Resibo ng kabutihan.”
Mula noon, tuwing may maitutulong ako—maghatid ng kape sa bodega, mag-aral ng mas maaga para hindi mag-retake, magturo sa kapitbahay na hirap sa Math—nilalagay ko sa maliit na papel at isinusuksok sa bulsa ng pitaka niya: “Nakatulong sa kanya,” “Tinapos ang module,” “Naawa sa sarili, pero nagpatuloy.” At tuwing gabi, bago ko isara ang lampara, ibinubulong ko: “Tay, may laman ang pitaka.”
Dumaan ang mga buwan. Dumating ang card—pasado. Umuwi ako, dala ang papel. Nandun si Tatay sa duyan, nakapikit, nakangiti. “Anak?” “Oo po,” sagot ko, “nakapasa.” “Buti,” aniya, sabay hagod sa dibdib. “Teka, may ilalagay ako sa pitaka.” Kinuha niya ang card, sinilid kasama ng mga resibo. “Para kumpleto ang koleksiyon,” biro niya. Tumawa ako at umupo sa paanan niya. “Tay,” sabi ko, “balang araw bibili ako ng bagong pitaka para sa ’yo. Malaki. Para kasya lahat ng resibo.” “Hindi na kailangan,” sagot niya, nakatingala sa kisame na parang iniipon ang liwanag. “Kahit maliit, basta punô. At kung sakaling wala nang kasya, ililipat natin dito.” Tinuro niya ang dibdib. “Dito ang opisina ng alaala.”
Minsan, sa buhay, akala natin ang pera lang ang laman ng pitaka. Akala natin, kapag walang pera, wala nang halaga. Pero sa gabi ng lampara at duyan, natutunan ko: may pitaka na tinatahi ng pagtatangka, pinupuno ng pasensiya, hinihigpitan ng pag-ibig. Bawat resibo, katumbas ng isang “hindi sumuko.” Bawat pirma, katumbas ng “hindi kita pinabayaan.”
Bago tayo magreklamo sa “walang laman,” bago natin pagdudahan ang mga pangakong hindi pa natutupad, bago natin husgahan ang hinay-hinay na pagdating ng tulong, buksan muna natin ang bulsa ng mga tao sa paligid—baka puno pala ito ng bagay na mas mabigat sa barya. Hindi kaaway. Hindi kulang. Kundi lihim na kayamanan ng mga magulang na tahimik lang kung magmahal.
Ngayon, tuwing gabi, sinisilip ko ang pitaka ni Tatay hindi para maghanap ng pera, kundi para magbilang ng resibo. Tapos, sinusulat ko sa notebook ko ang simpleng pangungusap: “Ang laman ng bulsa, nauubos. Pero ang laman ng loob—’pag pinaghirapan—umaapaw.” At sa tabi ng pangungusap, lagi kong idinidikit ang pangalan niya, para hindi ko makalimutan kung saan galing ang lahat ng bayad sa pangarap ko.
