Ako si Elian, bagong graduate. Sa mga litrato, mukha akong masaya—berdeng toga, ngiting bitin, diplomas na kumikislap sa liwanag ng hapon. Pero sa gitna ng lahat ng papuri at pagpalakpakan, may puwang sa loob ko na mas malaki pa sa entablado. Doon nakaupo ang isang lalaking hindi ko pinaupo sa harap: si Tatay.
Umaga pa lang, ramdam ko na ang bigat ng araw. Maaga kaming gumising. Si Nanay, abalang plantsahin ang toga; si Tatay, maagang dumaan sa construction para humabol ng kalahating araw, tapos diretso sa programa. Pag-uwi niya bago ang pictorial, halata ang pagod sa balikat—may alikabok sa manggas, may mantsa ng semento sa bulsa. Pero dala niya ang paborito kong tinapay sa plastik. “Para may makagat ka bago mag-picture,” sabi niya, nakangiti.
Tiningnan ko ang damit niya. Kulay kahel na kupas, may bakas ng semento na parang mapa ng hirap. Napakagat ako sa dulo ng dila ko. “Tay… pwede po bang sa likod na lang kayo tumayo mamaya?” Maingat ang boses ko, pero hindi sapat para takpan ang hiya. “Bakit?” tanong niya, hindi naman galit—totoo lang. “Kasi po… madumi ang damit n’yo. Baka… alam n’yo na.” Hindi agad siya sumagot. Pinisil lang niya ang plastik ng tinapay, parang sinusukat kung gaano kabigat ang sinabi ko. “Kung mas maganda ang laban mo kapag ako’y nasa likod,” sagot niya, “okay lang sa akin.”
Sa venue, masikip ang pila. Mabigat ang amoy ng hairspray at bagong plantsang toga. Lahat may kasama—mamagulang na nakaayos, mga kapatid na naka-uniform, mga kapitbahay na may dalang bulaklak. Si Tatay, nakatayo sa gilid, hawak ang plastik ng tinapay, nakatingin sa akin na parang ako ang pinakamahalagang proyekto na natapos niya. Binalak niyang magtanong kung saan uupo, pero naunahan ko: “Tay, dito po muna kayo sa gilid. Sandali lang ang kuha.”
Tinawag ng photographer ang batch namin. “Family shot!” sigaw niya. Si Nanay, pumuwesto sa tabi ko, inayos ang tassel. Si Tatay, nag-alangan. Dumampi ang paa niya sa unang linya ng upuan, naghahanap ng puwesto. May kaklase akong bumulong, “Uy, pare, ’yung tatay mo mukhang galing site ah.” Tumawa ang isa. “Solid! Aesthetic, pang-documentary!” Umusok ang tenga ko. Bago pa makaupo si Tatay, hinawakan ko ang siko niya. “Tay, sa likod na lang po. Dito po muna sa bandang kanan.” Tumango siya. Naglakad palayo, maingat, parang may tinatapakan na hindi dapat mapunit—ang damdamin ko.
Nang pumalakpak ang mga tao, ngumiti ako sa camera. Sumunod ang flash. Sa frame, kumpleto ako: toga, diploma, ngiti. Sa likod, bahagyang nakasilip ang ulo ni Tatay—hindi halata sa mababaw na tingin; halata sa akin. Nang matapos, lumapit siya agad, tuwang-tuwa. “Anak, ayos ba? Nakita mo ba ’ko sa likod?” Tumawa ako, pilit. “Opo, Tay.” Inabot niya ang plastik ng tinapay. “Kain ka na, baka gutom ka.” Hindi ko agad tinanggap. “Mamaya na po, Tay. May isa pa akong solo shot.”
Dumating ang oras ng solo. “Sir, hawak ang diploma, tingin sa kanan, konting luha kung kaya,” biro ng photographer. Tumawa ang mga tao. Sumunod ako. Sa gilid ng mata ko, nakita ko si Tatay—nakataas ang cellphone na luma, pilit sumisingit sa angle, sabik mahuli ang ngiti ko. Sa mismong sandali, may kumislap na hiya na hindi ko matukoy kung saan galing—sa asawa ng kaklase kong naka-make-up, sa magulang na nakaputi, sa kaibigang nagla-live. “Tay,” sigaw ko, “wag na po muna, may official photographer.” Bumaba ang kamay niya, kasama ang maliit na ngiti. “Sige, anak. Official muna.”
Pagkatapos, nagkumpulan ang mga kaklase ko at ang kani-kanilang pamilya para sa mga kuha. May naghatak sa akin. “Bro, sama ka sa tropa shot!” Bago ako lumayo, tinapik ako ni Tatay sa balikat, mahina. “Anak, pupuwesto lang ako sa may puno. Doon ako maghihintay.” “Opo, Tay,” sagot ko, hindi tumitingin.
Inabot ng isa’t kalahating oras ang tawanan at kuhanan. Naka-apat na frame ako sa barkada, naka-dalawa sa adviser, naka-tatlo sa org. Sa dulo, naalala ko na si Tatay pala’y nasa lilim ng puno. Bumalik ako roon. Nakita ko siyang nakatayo pa rin, magkabila ang kamay sa plastik ng tinapay, parang nag-aantay ng hudyat sa isang paligsahang matagal nang tapos. “Anak,” sabi niya, “baka may extra ka pang kuha. Pwede bang… isa lang, tayong dalawa?” Napatingin ako sa relo. “Tay, pasensiya na po, kailangan ko nang sumabay sa kaibigan ko—may dinner daw sila.” Natigilan ang labi niya, pero tumango. “Sige. Umuwi na lang tayo.” “Mauna na po kayo, Tay. Dadaan pa ’ko saglit.”
Umuwi akong gabi na. Sa mesa, may nilatag si Nanay na pansit. Si Tatay, natutulog sa upuang kahoy, nakasampay ang damit na may bagong laba pero hindi na naalis ang mantsa ng semento. Sa tabi niya, bukas ang cellphone. Naka-display ang isang larawan: hindi ako—kundi ang hawak kong diploma, malabo, tabingi, putol ang kalahati. Siguro nasalo niya ang sandali kong yakap sa papel, hindi sa kanya.
Kinabukasan, lumamig ang hangin, at bahagyang umulan. Nagising ako sa tunog ng ubo ni Tatay. Matagal na siyang inuubo, sabi ni Nanay. “Tumatagal sa alikabok,” sabi raw ng manggagamot. “Magpahinga ka muna, ’ho,” sabi ko, pero wala sa tinig ang buong pag-aalala; may naiiwan pang hating hiya. “Hindi pa ngayon,” sagot niya, may ngiti pa rin. “May bayad sa kuryente sa Biyernes. Hahabol ko ’yon.”
Lumipas ang mga araw, hindi bumagal ang oras. Dumating ang mga likes at comments sa graduation post ko. “Congrats!” “Proud!” “Saludo!” Sa bawat notification, mas lumalaki ang frame ng papel; mas lumiit ang mundo sa loob ko. Tuwing maaalala ko ang tingin ni Tatay sa gilid ng entablado, may kumakaskas sa dibdib ko. Pero palagi kong pinapalitan ng “bukas na lang.”
Isang gabi, habang ginagaya ko sa salamin ang ngiting ipapasa ko sa trabaho, may kumatok sa pinto. Si Mang Pete, katrabaho ni Tatay. Basa ang sombrero, mabigat ang loob. “Elian,” aniya, “nasugatan ang tatay mo sa site. Nadulas habang buhat ’yung sako. Dinala na namin sa klinika.” Para akong nalunod sa loob ng maliit na kwarto. Gusto kong takbuhin ang kahapon at ipaupo siya sa harap ng frame. Wala na akong oras.
Sa klinika, amoy gamot at mineral water. Nakahiga si Tatay, may benda sa braso, may gasgas sa tuhod. Gising siya, nakangiting ubod pa rin ng lamig. “Anak,” sabi niya, “ayaw ko sanang guluhin ka.” Umupo ako sa tabi niya, nanginginig ang kamay. “Tay,” bulong ko, “pasensya na po. No’ng graduation…” Ngumiti siya, putol ang hiya ko. “Ayos lang ’yon. Masaya akong makita kang nakatayo kahit nasa likod ako. Ang mahalaga, nakalakad ka papunta sa kinatatayuan mo.” “Pero Tay, hindi kita pinaupo.” “Hindi lahat ng upuan, para sa harap. May mga upuan sa likod na mas mahirap hanapin—doon ako umupo para makita ko ang buong entablado.” Napahawak ako sa mata ko. Hindi dahil sa luha lang, kundi dahil sa bigat ng mga salitang kayang magpatayo ng rektang pader sa loob ko.
Nagpahinga si Tatay. Umuwi kami. Kinabukasan, balik siya sa trabaho kahit ayaw ni Nanay. Matigas ang mundo. May mga bayaring ayaw maghintay. Ilang linggo, kumirot nang kumirot ang ubo niya. Uminit ang gabi. Binalak ko siyang sabayan sa site, pero lagi akong nadadaan sa paghahanap ng trabaho, sa pag-update ng resume, sa paghahabol ng sariling frame.
Isang hapon, habang nasa terminal ako, tumawag si Nanay. “Anak, si Tatay mo.” Hindi ko na hinayaang tapusin niya. Tumakbo ako sa clinic.
Maraming tao sa hallway. Puti ang dingding, malamig ang ilaw. Sa loob, si Tatay—nakapikit, mahinahon, parang natutulog. “Pagod lang,” sabi ko, parang panalangin. “Magigising pa ’yan.” Hinawakan ko ang kamay niyang may kalyo. Wari ko’y hawak ko ang buong bigat ng bahay na itinayo niya sa pawis. “Tay,” bulong ko, “ako naman ang uupo sa likod mo. Ako ang hahawak sa ’yo ngayon.” Tahimik ang makina. Maiksi ang hininga. Sa pagitan ng pag-angat-baba ng dibdib niya, napakatagal ng isang segundo.
Sa mga sandaling iyon, parehong liwanag at lupit ang katotohanan: may mga entablado na hindi na niya maaabutan; may mga litrato na hindi na namin makukuhanan. Ang huli kong hawak—’yung plastik na may tinapay na inabot niya noong araw ng graduation. Nalukot na, amoy alak, pero buo pa rin ang tanda ng pagmamahal.
Hindi ko matandaan ang huling salita niya. Ang natatandaan ko lang, bago siya tuluyang mapahinga, tiningnan niya ako at tinapik ang hangin sa gilid, parang sinasabi: “Sige anak, doon ka na sa harap. Nakikita kita kahit saan.”
Sa burol, dinala ng mga kasama niya sa site ang helmet at lumang gloves. Sila ang umupo sa harap. Ako, tumayo at nagsalita. “Ako si Elian,” sabi ko, “anak ni Eduardo—manggagawang hindi nakapag-picture sa harap, pero siya ang frame kung bakit ako may diploma.” Hindi ko pinilit ang boses kong maging matatag. Pinakawalan ko ang luha. “No’ng araw ng graduation, pinili kong takpan ang dumi sa kanyang polo at pinalitan ng kinis ng toga ko. Ngayon ko lang naintindihan—’yung dumi pala, pirma ’yon ng mga araw na binuhat niya ang pag-asa namin.”
Pagkatapos ng libing, binalikan ko ang photographer. “Kuya,” sabi ko, “may raw file po ba ng family shot? Baka puwedeng hanapin natin si Tatay sa gilid.” Inilabas niya ang folder. Pinagmasdan namin isa-isa. Ayun—nakatayo sa kanan, kalahating mukha, may ngiti. “Pwede bang i-crop?” tanong ko. “Gawan natin,” sagot niya. “Pero mas maganda kung hindi mo putulin ang likod,” dagdag niya, nakangiti. “Para makita mo kung saan siya talaga pumuwesto—sa lugar na ikaw ang bida, siya ang gabay.”
Pinagawa ko ang dalawang kopya. ’Yung una, buong frame—kasama ang gilid kung saan siya nakatayo. ’Yung pangalawa, kuha lang namin dalawa—hindi perfect, malabo, pero totoo. Inilagay ko sa sala. Sa ilalim, sinulatan ko ng maliit: “Sa harap man o sa likod—ikaw ang dahilan kung bakit kumpleto ang picture.”
Mula noon, kapag may kuha sa pamilya, inuuna ko ang mga nauuna sa paghihintay. Pinapaupo ko si Nanay sa gitna. Pinapauna ko ang lolo, lola, ang mga kamay na may bahid ng trabaho. Kapag may batang nahihiya sa magulang, binubulong ko: “Ganda ng frame kapag buo ang kuwento.”
Unti-unti kong pinunuan ang puwang sa loob ko—hindi sa likes, hindi sa bagong frame, kundi sa pag-amin. Bumibili ako ng pandesal tuwing umaga at nilalapag sa lamesa, para sa alaala niya. Tumutulong ako sa site ng kaibigan ni Tatay tuwing Sabado, nag-aabot ng tubig, nag-i-stencil ng pangalan sa helmet: E.D.U.A.R.D.O. Kapag may magtatanong, ngumingiti ako: “Anak ako ng karpintero. Dito ako natutong tumayo.”
Kung sakaling babalik ako sa araw ng pictorial, hindi ko na itutulak ang braso ni Tatay palayo sa harap. Hahawakan ko ito at uupo kaming magkatabi—madumi man ang damit, malaki man ang mantsa. Dahil ngayon ko alam: ang tunay na dumi ay ’yung hiya na ikinula ko sa kanya. At ang tunay na linis ay ’yung pag-amin at pagyakap sa taong dahilan kung bakit ako nakadiploma.
Bago tayo mag-click ng camera, bago tayo ngumiti sa lens, bago tayo pumili ng upuan para magmukhang “perpekto,” isipin natin kung sino ang dapat nasa gitna. Hindi artista. Hindi sponsor. Hindi ang pinakamagara ang damit. Kundi ang mga taong nagbuhat, naglakad, naghintay, at minsang itinulak tayong paakyat. Kung madumi ang kanilang polo dahil sa trabaho, tandaan: hindi iyon mantsa sa larawan, kundi liwanag na nagbibigay ng lalim sa frame.
Ngayon, kapag tumitingin ako sa diploma, hindi na ako humihiwalay. Hinaharap ko ang frame na buong-buo—kasama ang gilid, kasama ang lilim ng puno, kasama ang lalaking nakatayo sa likod. At sa bawat paglingon ko, sinasabi ko nang malinaw: “Tay, dito ka. Sa harap. Sa gitna. Sa puso.”
