Ako si Lira. Sa bahay namin, maaga pa lang amoy na ang pinaghalong kape at lumang sapatos. Si Tatay, laging nakasandalyas, may dalawang butas na tinatahi niya ng sinulid na hindi naman talaga tugma sa kulay. “Matibay ’yan basta may tiyaga,” biro niya sa akin. Tiyaga ang puhunan namin sa lahat: sa bigas, sa baon, sa pangarap.
Araw ng graduation. Puting toga, sumbrerong may tassel, name card na pinaghirapan kong sulatin nang pantay ang letra. Nakatupi sa lamesa ang lumang polo ni Tatay na kulay asul, saka ang sapatos niyang pinaglumaan ng mga paglalakad papunta sa trabaho at pabalik sa bahay. Sa tabi, nakalapag ang program ng eskwela—may pangalan ko, naka-italics, parang lihim na ipinagmamalaki ng papel.
Pero hindi ko sinuot ang toga. Umupo ako sa gilid ng kama, pinisil ang sumbrero, at inisip kung paano ko ipapaliwanag kay adviser na hindi ako dadalo. Wala kaming pamasahe. May pera sa alkansya, oo, pero sakto lang sa tinapay bukas at bigas mamayang gabi. “Kaya mo na ’yan,” bulong ni Tatay kagabi habang tinatakpan ang alkansya. “Huwag mong problemahin ’yung hindi mo na kayang ayusin.”
“Paano ’yung pagpunta n’yo?” tanong ko.
“Makikinig na lang ako sa kwento mo pag-uwi,” sagot niya, nakangiti, pero hindi umaabot ang ngiti sa mata.
Umaga. Nag-text si Lea, kaklase ko: “Lira, sabay tayo mamaya ha. Nasa gate kayo ng 7:30.” Hindi ako sumagot. Sa halip, tinitigan ko ang bintana. Parang mas maliwanag ang araw kapag may okasyon—mas nakakahiyang magkulong.
Pumasok si Tatay sa silid, maingat na parang ayaw gisingin ang pag-asa. “Anak,” sabi niya, “isuot mo na ’yan. Baka malukot.”
“’Tay,” sagot ko, paos, “’di po ako pupunta.”
“Bakit?”
“Wala po tayong pamasahe. Ayoko pong kayo ang maiwan.”
Tumigil siya, pinisil ang dulo ng daliri na parang may tinatanggal na tinik. “Pag mahalaga, lumalakad ang paa,” sabi niya. “Pero ikaw ang dapat unang makarating.”
“Hindi ko kayang umupo doon nang alam kong nasa bahay kayo. Parang ’di kumpleto.”
“Mas hindi kumpleto ’pag wala ka,” sagot niya, mas mahinahong boses kaysa sa kape sa umaga. “Alam mo ’yun.”
Pero kahit ganoon, hindi gumalaw ang tuhod ko. Parang ang bigat ng toga kahit hindi pa suot. Umupo siya sa dulo ng kama, hawak ang polo niyang naka-fold. “Lira, noong bata ka, tinuro ko sa’yo kung paano maglahid ng sinulid sa karayom. Ang sabi ko, tutok ka sa butas. Hindi sa takot. Ganoon din ’to. Tutok ka sa ceremony mo, hindi sa hiya ko.”
“Hindi hiya, ’Tay. Alalahanin ko po kayo.”
“Mas mahalaga sa’kin na alalahanin mo ang pangalan mo kapag tinawag,” sagot niya, sabay tayo at ginulo ang buhok ko. “Masaya na ako sa pag-iisip na naroon ka.”
Hindi ko pa rin magawa. Iniwan niya akong tahimik. Sa lamesa, tinalupan ko ang hiya at takot: tinitigan ang sapatos, ang polo, ang program. Inilapit ko ang toga, pero hindi ko man lang naitulak ang zipper. Sa huli, nagsinungaling ako sa sarili ko: “Bukas na lang ako magpapapicture.” Tapos, nag-text ako kay Lea: “Pasensiya, hindi ako makakasabay.”
Tumigil ang oras sa loob ng kuwarto. Sa labas, humuhuni ang tricycle, may nagbebenta ng taho. Sa sahig, may lumang alikabok na parang naipong pag-aalinlangan. Umupo ako, niyakap ang sumbrero, at doon sumilip si Tatay sa pintuan, hawak ang lumang polo, suot ang pinakaayos niyang pantalon. “Anak,” sabi niya, “lalabas lang ako sandali. Maghuhulog ng bayad sa kuryente.”
Tumango ako, hindi tumitingin. Narinig ko ang marahang pagsara ng pinto. Ilang minuto, wala. Maya-maya pa, tumunog ang lumang relo—7:10. Humalo sa tiyan ko ang kaba at awa. Tumayo ako para tingnan siya sa bintana. Wala na si Tatay.
Napahawak ako sa bibig. May kakaibang kurot sa dibdib. Inisip ko: baka nagpunta nga sa bayad center. Pero bakit may bitbit siyang maliit na bote? Bakit wala ang payong? Bakit parang mas mabilis ang lakad niya kanina?
Sumabog ang pinto ng utak ko: baka… baka naglakad si Tatay papuntang eskwela.
“Hindi,” bulong ko. “Malayo ’yun.” Pero kilala ko si Tatay. Kapag may desisyon, kumakapit ’yun sa buto. At kanina, nang sabihing “pag mahalaga, lumalakad ang paa,” parang hindi lang pangaral—plano.
Hindi ko na inabot ang zipper ng toga; isinagpang ko ito sa balikat ko na parang kumot. Isinuot ang sapatos, hindi na nag-makeup, hindi na nag-ayos ng buhok. Dala ang sumbrero, lumabas ako at tumakbo. Sa kanto, tanaw ko ang kalsadang diretso papuntang highway. Sa malayo, maliit na anino: si Tatay, naglalakad nang matino, paunti-unting umaasang hindi tatanggi ang oras.
Tinawag ko siya. “’Tay!” Sigaw na sumablay sa hangin. Hindi siya lumingon. Ang dulo ng baro niya kumakaway sa hangin—o baka sa akin.
Tumigil ako. Huminga nang malalim. Sa gilid ng kalsada, may tricycle na nag-aalok. Sa bulsa ko, may barya lang para sa softdrinks. “Kuya, pakiabot po sa school,” pakiusap ko sa driver. Umiling siya, “Wala kang pamasahe?” Tumango ako, hiya. “Sige na,” sabi niya, “next time ka na bumawi.”
Umupo ako sa likod, yakap ang toga. Ang gulong ng tricycle, maingay. Sa bawat ikot, nasa isip ko kung gaano kalayo ang nilakad ni Tatay. Sa huling kanto bago ang school, bumaba ako. “Salamat po, Kuya,” sabi ko. “Babalikan ko kayo.”
Puno ng tao ang gate—mga magulang na may dalang bulaklak, camera, payong. Sa gilid, may lolo’t lola na nakangiting parang araw. Nakatitig sa akin si Guard at si Ma’am, parehong gulat: “Lira! Buti dumating ka.”
“Si Tatay ko po… baka dumating din,” sagot ko, hinihingal. “Naglakad po ata.”
Tinulungan nila akong ayusin ang toga. “Habol ka sa pila,” sabi ni Ma’am. “Sakto sa opening march.”
Humakbang ako sa pasilyo na may takot pero mas may tiwala. Pumuwesto ako sa hanay ng mga kaklase—si Lea nag-abot ng panyo, tinulungan akong pantayin ang tassel. Habang pumapailanlang ang graduation march, tumingin ako sa likod, sa may dulo ng covered court, sa bawat puwang ng mga upuan.
Wala si Tatay.
Sinabi ko sa sarili: baka sa huli na. Baka dito siya sa gilid maupo. Baka doon sa ilalim ng puno. Baka mapagod at hindi na makarating. Sa pagitan ng “baka,” tinawag ang pangalan ko sa roll. “Lira Ramos.”
Parang sinuntok ako ng hangin. Umusad ang paa ko. Umakyat sa entablado. Tinanggap ang sobre na may certificate. Sa mga kamay, parang nagbabaga ang papel. Sa mga mata, naglalakad ang luha na pinipigilan ko.
Pagbaba, umupo ako kung saan tayo dapat umupo: sa upuang may pangalan, sa lugar na nakalaan talaga para sa’kin. Bumuka ang programa—sermon ng principal, mensahe ng valedictorian, bigay ng special awards. Sumampa ang drum and lyre. Sumabay ang palakpak.
Maya-maya, may gumalaw sa gilid ng paningin ko. Sa pinakalikod, sa may bukas na gate, may pamilyar na polo na asul na mas asul sa araw. Si Tatay. Pawis na pawis. Dumating, nakalakad, dala ang maliit na bote na kalahati na lang ang laman. Sa tabi niya, si Guard ang kumakaway, pinapaupo siya sa bakanteng monobloc sa dulo.
Gusto kong tumayo at puntahan siya. Pero nagsimula ang bahagi ng programa kung saan babasahin ang mga honor at special citation. Tinawag ang pangalan ng mga natanggap sa scholarship screening, kasama ako. “For perseverance in academic challenges,” sabi ng MC. Hindi ko alam kung tatawa ako o iiyak. Perseverance? Ang totoong definition ng salitang ’yon, nakaupo sa pinakalikod, amoy araw at alikabok at pag-asa.
Pagkatapos ng awarding, pinayagan kaming lumapit sa kasama naming magulang. Tumakbo ako patungo sa likod. Sa bawat hakbang, parang nababawasan ang bigat ng taon. “’Tay!” tawag ko. “’Tay!”
Nakangiti siya—’yung ngiting isang panalo na hindi mo kailangang ipost. “Anak,” sabi niya, humihingal, “buti umabot.”
“’Tay, bakit kayo naglakad?”
“Hindi ako naglakad,” sabi niya, biro na may totoo. “Nag-piyesta ang paa ko para sa’yo.” Tumingin siya sa toga ko, sa sumbrero, sa certificate. “Ang ganda ng puti—parang bagong simula.”
“Bakit hindi kayo nagsabi?” tanong ko, humihikbi na. “Sasamahan ko sana kayo.”
“Gusto kong matutunan mong humakbang kahit wala ako sa tabi mo,” sagot niya, malumanay. “Pero gusto ko ring makita kung saan ka dadalhin ng hakbang mo. Kaya ako sumunod.”
Inabot ko ang sumbrero. “’Tay, tayo po magpicture.” Nilingon ko si Lea, kumaway siya at pinindot ang camera ng phone niya. Sa likod, dumaan ang malamig na hangin. Sa harap, nasa gitna kami ng frame: isang tatay na naglakad, isang anak na natutong dumating.
Lumapit si Ma’am at si principal, may dalang maliit na sobre. “May regalo ang school para sa’yo, Mang Ramon,” sabi ng principal. “Pamasahe papauwi at pang-lunch.” Tiningnan ako ni Ma’am, may ngiting alam ang buong kuwento. “Lira, may admission slip ka sa city scholarship office. Pumunta ka sa Monday.”
Hindi ko na napigilan ang luha. “Salamat po,” sabi ko, paos, nanginginig.
Pag-uwi, sumakay kami sa jeep—sa wakas, hindi na paa ang puhunan. Tahimik si Tatay, nakatingin sa bintana, pinapanood ang mga bubong na parang gumugulong na pelikula. “Anak,” sabi niya, “pasensya na kung hindi ako makabigay ng grand celebration. Wala tayong handa.”
“Meron,” sagot ko. “Handa ’yung pagdating n’yo.”
Pag-akyat sa bahay, inilatag ko sa lamesa ang program, ang certificate, ang sumbrero. Sa tabi, inilapag ni Tatay ang bote—ubos na. Nagkatinginan kami, at sabay kaming tumawa nang mahinahon, parang may musikang nadiskubre sa simpleng kuliglig sa labas.
Kinabukasan, sinabi ko kay Tatay ang plano ko: magpapart-time sa weekend para may pangkita sa susunod na enrolment; mag-a-apply ng city scholarship; magsusulat sa org ng school para sa “Lakbay-Baon,” programang magbibigay ng pamasahe sa mga magulang na kailangang sumama sa mga importanteng araw ng mga anak. “Para wala nang anak na mag-aalala kung may pamasahe ang magulang,” sabi ko. “At wala na ring tatay na kailangang maglakad nang malayo para lang maramdaman na karapat-dapat siyang maging saksi.”
Tumango si Tatay, bagbag ang boses. “Ayun, ’yan ang tunay na graduation—’yung pag-akyat ng puso.”
Kung babasahin mo ito at may okasyong malapit pero iniisip mong huwag na lang dahil kapos kayo, pakiusap: kung kaya, pumunta ka. Kung hindi talaga kaya, magtanong. Minsan, may tricycle driver na handang mag-abot ng libreng sakay, may guard na marunong maghanap ng upuang bakante, may guro at principal na kayang magbukas ng pinto ng dignidad. At kung wala, tandaan mo pa rin: may mga paa na marunong maglakad kapag mahalaga. Pero piliin din nating lakarin ang sistema para hindi laging paa ng mahihirap ang sumasalo.
Ngayon, nakatupi sa ilalim ng unan ko ang program, na may mantsa ng pawis at konting luha. Tuwing nahihirapan ako sa panibagong yugto, dinudukot ko ito. Binabasa ang pangalan ko, at iniisip kung sino ang unang nagsabi na dapat marinig ko ’yon sa entablado. Hindi diploma ang pinakamahalagang souvenir ko sa araw na ’yon—kundi ang tanawin ng isang matandang lalaking tumawid sa init, alikabok, at hiya para makarating sa dulo ng covered court at sabihing, “Narito ako.”
Hindi ko pinasok ang graduation dahil walang pamasahe si Tatay. Pero pumasok pa rin sa puso ko ang tunay na seremonya nang siya ang pumasok sa gate, hindi dahil may ticket, kundi dahil may tapang. At mula noon, ito ang panata ko: sa lahat ng mahalaga, pipiliting makarating—hindi lang ako, pati ang mga taong dapat kasama. Dahil ang pagtatapos, hindi lang pangalan ang tinatawag; kasama rin ang apelyido, mga hakbang, at pag-ibig na naglakad hanggang doon.
