Ako si Jiro, Grade 11. Sa school namin, hindi lang oras ang sinusukat tuwing Lunes—pati reputasyon. At kung may reputasyong kapit na kapit, iyon ang tungkol sa nakababatang kapatid kong si Andrei, Grade 6, na laging tumatakbo papasok ng quadrangle habang tinutugtog ang huling linya ng “Lupang Hinirang.” Sikat siya sa guard, sa prefect, at sa mga kaklase. Sikat sa pagiging huli.
Ang hindi nila alam, sa likod ng bawat hingal ni Andrei, may isang pasilyong inuuna niyang puntahan—ang kwarto ko. Ako ang dinadaanan niya bawat umaga.
Gabi ang trabaho ni Mama sa panaderya; madaling-araw siya umuuwi, amoy mantikilya at pagod. Si Papa, nasa probinsya, nag-aalaga kay Lola. Kaya kaming dalawa ni Andrei ang magkasangga sa Maynila: ako ang bantay sa gabi, siya ang alarm sa umaga. Hindi ito nakasulat sa pader ng bahay, pero parang kasunduan ng dalawang ilaw sa brownout—magpapalitan kung sino ang mas maliwanag.
Tuwing alas-singko, tatapik si Andrei sa pinto: tatlong beses, sakto-sakto. Hindi siya sisigaw. Hindi siya manggigising nang marahas. Bubulong lang siya: “Kuya, gising. Baka mahuli ka.” Kahit siya ang una naming may flag ceremony, ako muna ang tinitiyak niyang hindi mawawala.
Sa totoo lang, ako ang may history sa pagka-late, hindi siya. Noong sophomore ako, sabog ang oras ko: nagdo-deliver ako ng pandesal para kay Mama bago pumasok, tapos sinusubukan kong kumayod ng konting pera sa pag-aayos ng cellphone ng mga kaklase. May mga araw na sa gate ako nag-aalmusal. May mga buwan na puro warning ang form ko. Doon nagsimula si Andrei sa ritwal niyang “Kuya, gising.”
Isang Lunes, nagising akong wala na ang maliit naming alarm clock. Tapos, sa ibabaw ng mesa, may nakasulat sa lumang kartolina: “Ako na ang alarm clock mo.” Pagbukas ko ng pinto, nandoon si Andrei, nakaayos na ang polo, maingat na tinali ang sintas, nakalagay sa bulsa ang dalawang barya para sa pamasahe. Nakaabang sa kanya ang bag niya sa sahig, at sa tabi nito—ang mainit na tubig sa termos at dalawang pandesal na pinisil-pisil para lumambot.
“Bakit mo pa ako hinihintay?” tanong ko, inaantok pa. “Maaga ang flag ninyo, ’di ba?”
“Kapag hindi ka pumasok, Kuya, umiikli ang araw ko,” sagot niya. “Mas gusto kong mahuli kasama ka, kaysa maaga na mag-isa.”
Tawa lang ang sagot ko noon, pero sa loob-loob ko, may umalog. Kasi kahit hindi sinasabi, alam kong minsan gusto niya ring maaga—makita ang buong programa, kumanta mula umpisa, marinig ang drum and lyre na hindi binabati ng hingal. Pero pinili niya ang bago niyang trabaho: siguraduhing present ako.
Lumipas ang mga linggo. Minsan maaga kami pareho, minsan sakto, minsan kapwa huli. Sa mga araw na tayo ang topic ng prefect, si Andrei ang tatayo sa harap, kamay sa dibdib, at aamin: “Sir, kasalanan ko po. Pinaalalahanan ko si Kuya, pero natahilan kami.” Lagi siyang gumagamit ng “kami” kahit ako ang dahilan. Nagtataka ang ilan bakit hindi ako gumaganti. Paano ka gaganti sa taong araw-araw mong tinatanggap ang sisi mo?
Nagsimula ang bulungan. “Andrei, bakit ka laging late?” “Sino bang hinahatid mo?” “Pakiramdam mo ba bida ka sa pagtakbo?” Naririnig ko iyon minsan, at mas masakit sa akin kaysa sa kanya. Siya, hihinga lang nang malalim at didiretso sa pila. Ako, mapapasuntok sa hangin sa likod ng building. May pagkakataon pang nagsumbong ang adviser niya sa akin: “Jiro, baka puwedeng ikaw naman ang maunang gumising. Bata pa kapatid mo.”
“Sorry po, Ma’am,” sagot ko. “Susubukan ko po.”
Kinabukasan, gumising ako bago ang tapik. Inunahan ko siya: pinainit ko ang tubig, tinahi ko ang natastas na bulsa niya, inihanda ko ang baon. Paglabas niya, gulat na gulat. “Kuya, maaga ka!”
“Practice lang,” biro ko. “’Pag na-practice natin ’to araw-araw, baka maging balita: Andrei, unang dumating.”
Tumango siya, pero hindi kasing-liwanag ng inaasahan kong ngiti. Habang naglalakad kami sa eskinita, tahimik siya. Sa tapat ng lumang gulong na ginagawa naming upuan, tumigil siya. “Kuya,” bulong niya, “puwede bang kahit maaga tayo, daan pa rin tayo sa kwarto mo? Kahit saglit lang. Kasi ’yon ’yung umpisa ng araw ko.”
Hindi ko iyon inaasahan. Pumasok kami ulit sa bahay, umupo saglit sa gilid ng kama, at nagdasal siya nang maikli: “Salamat po, may gising ulit.” Tapos tumayo at tumakbo. Walang sermon. Walang drama. Ritwal lang na kailangan niya.
Dumalas ang maaga naming dating. Nakakuha siya ng “Perfect Attendance” sa isang buwan — hindi dahil sa perpekto kami, kundi dahil sa sama-samang paghahanda. Pero ang mga tao, hindi kilala ang kabuuan ng kuwento. Isang Huwebes, may napadaan na nanay sa harap ng pila, pasigaw: “Ikaw na naman, batang lalaki! Huli na naman? Ano ba kasi ginagawa mo sa umaga?”
“Dinadaan ko po si Kuya,” sagot niya, diretsong tingin. Walang yabang, walang poot. Parang simpleng katotohanan.
“Dinadaanan? Eh bakit hindi siya ang dumaan sa iyo? Ikaw ang bata rito!”
Kinabog ang dibdib ko. Lalapit sana ako, pero naunahan ako ng adviser niya. Si Ma’am Ghie, kalmado pero matalim. “Ma’am,” sabi niya sa nanay, “minsan mas bata ang tumatayo sa tungkulin ng mas matanda. At dahil doon, mas natututo ang mas matanda.” Tumingin siya kay Andrei. “Salamat sa pagdaan.”
Nabigla akong nakatingin sa dalawang guhit ng paa ni Andrei sa semento—guhit ng batang pinipili ang pamilya bago ang flag.
Hindi naman araw-araw na kaya naming maaga. May mga araw na si Mama ay uwian ng hatinggabi dahil may order sa panaderya; may mga gabing kailangan kong bantayan si Mich—ang pinsan naming panandaliang nakikituloy—dahil inuubo. Sa mga umagang iyon, hihiga pa sana ako para magnakaw ng limang minuto, pero eto na ang tatlong tapik. “Kuya, gising.”
May isang Lunes na mas ramdam ko ang bigat. May exam ako sa Physics at hindi ko natapos ang reviewer. Gusto kong huminto sa kanto at umiyak. Pero sa tabi ko, may batang nakatingin sa langit: “Kuya, tingnan mo ’yung bandila. Dati, hindi ko ’yan naaabutan nang kumakaluskos. Lagi nang nakataas ’yan ’pag pasok ko. Pero nitong linggo, naririnig ko na ang pag-angat niya.”
“Bakit mo gusto marinig?”
“Kasi parang sinasabi niyang, ‘Aakyat tayo, ha. Sabay tayong sisipag.’”
Hindi ko napigilang tumawa. “Poet ka na pala ngayon.”
“Hindi,” sagot niya, nakangiti. “Kapag maaga ka kasi, may oras kang makinig.”
Noong sumunod na buwan, pinatawag ako ng principal. Kinabahan ako, siyempre. Nakita ko si Andrei sa labas ng opisina, hinihimas ang sintas: hindi reklamo ang dahilan, kundi imbitasyon pala. “Jiro,” sabi ni Principal, “narinig ko ang kuwento ninyo ng kapatid mo. Gusto kong maglunsad ng ‘Sabay Project’—mga ate’t kuya na magvo-volunteer daanan ang mas bata sa umaga: kapitbahay, kapatid, kaklase. Coordinated with homeroom at barangay. Ikaw ang lead student, si Andrei ang junior lead. Payag ka?”
Hindi ako nakasagot agad. Tumakbo ang mga umagang tinulugan ko, ang mga huling takbo ni Andrei, ang mga tingin ng prefect, ang mga post-it ni Ma’am Liza sa kabilang kwento ng buhay ko. “Payag po,” sagot ko sa huli. “Kasi totoo namang may mga umagang mas madaling sumabay kaysa mag-isa.”
Nag-umpisa ang Sabay Project sa tatlong pares lang. May ate na malapit sa eskinita ng ilog, may kuya na maagang dumadaan sa tapat ng bakery, may kaklaseng marunong gumising ng kalaro. May group chat ang mga magulang at adviser, may simpleng attendance sa gate na hindi pulis, kundi paalala: may dumaan ba sa’yo? Dumaan ka ba sa iba? Ilang linggo lang, umabot sa sampu, labinlima, dalawampu. Ang guard namin, napapangiti na tuwing flag ceremony. Ang prefect, mas kaunti na ang pinapila sa “late.” At si Andrei—hindi na laging huli. Minsan pa nga, siya ang unang kumakaway sa akin mula sa gitna ng quadrangle, hawak ang maliit na plakard: “Sabay tayo.”
Isang umaga, nag-text si Mama mula sa panaderya: “Anak, uuwi ako late. May dagdag order.” Sagot ko: “Okay lang, Ma. Kami ni Andrei bahala.” At talaga namang kaya na namin. Naghain ako ng kape sa lumang tasa, sinawsaw niya ang pandesal, sabay naming sinilip ang bintana. Tahimik pa ang kalye, pero parang maingay ang loob ko—maingay sa pasasalamat.
Sa mismong araw na iyon, habang nakataas ang bandila at sabay kaming kumakanta, sumagi sa isip ko kung gaano kalayo ang nadala ng ritwal namin. Ang isang batang laging huli, naging unang lumapit sa kapwa. Ang isang kuya na hirap bumangon, natutong tumindig para sa iba. At ang isang flag ceremony na dati’y sukat lang ng oras, naging sukat ng pagmamalasakit.
May kamalian din kami. May isang Martes na nag-away kami ni Andrei dahil hindi ko nahanap ang ID ko at sinisi ko siya. “Bakit mo nililipat ang mga bagay ko!” sigaw ko. Hindi ko napigilan ang boses ko—tumama sa kanya na parang batong initsa sa tubig.
Umiyak siya. Hindi yung umiiyak na bata—’yung umiiyak na taong napagod sa pag-intindi. “Kuya,” sabi niya, “hindi ako gamit. Tao ako.” At tumalikod siyang nakayuko, pero konti lang, sapat para makita kong hindi siya takot magsalita ng totoo.
Hinabol ko siya. Sa labas ng pinto, humingi ako ng tawad. “Hindi ikaw ang huli,” sabi ko, “ako.” Ganoon pala ang tunay na pagbangon: hindi lang oras ang inaayos, pati puso.
Noong closing ceremony ng taon, tinawag ang pangalan niya para sa “Pagiging Maagap.” May mga natawa—alam nilang dating huli. Pero mas malakas ang palakpak. Tinawag din ang Sabay Project para sa “Kusang-Loob.” Sa entablado, magkatabi kami. Inabot niya ang mikropono, huminga, at nagsalita nang dahan-dahan.
“Maraming salamat po sa palakpak. Pero may aaminin ako. Ako po ang batang laging huli. Kasi dinadaanan ko ang kuya ko bawat umaga. Sa start, pakiramdam ko kasalanan iyon. Pero natutunan ko: hindi kasalanan ang magmahal. At kung minsan, ang pag-ibig ang dahilan kung bakit tayo natututong umagang-umaga.”
Tahimik ang court. Tapos, may isang clapper na lumakas, sumunod ang iba, hanggang maging alon ng palakpak. Hinawakan ko ang balikat niya. “Salamat,” bulong ko, “sa pagdaan.”
Ngayon, habang sinusulat ko ito sa pagitan ng part-time shift at pagreview sa kolehiyo, maaga pa rin si Andrei. Minsan, ako na ang nauuna; madalas, sabay. Pero kahit anong oras kami umalis, hindi nawawala ang tatlong tapik sa umaga. Hindi na siya para lang sa akin; paalala na ng sabay naming pinili: magising para sa isa’t isa.
Kung may kapatid kang laging huli, bago mo siya husgahan, subukan mong tanungin kung sino ang dinadaan niya tuwing umaga. Baka may iniwan siyang pandesal sa mesa ng isang taong hirap gumising. Baka may tinali siyang sintas ng pamangkin. Baka may kasama siyang lola sa paglalakad. Baka ikaw ang dahilan ng bawat hingal niyang kita sa flag ceremony.
At kung ikaw naman ang lagi nilang hinihintay, huwag mong ipagwalang-bahala ang pagdaan. Gumising ng kaunti pang mas maaga. Tumulong itali ang sintas. Maglagay ng tubig sa termos. Sabihin ang “salamat” sa tatlong tapik—dahil may taong pinipiling maging alarm clock mo kahit puwede namang matulog.
Sa huli, ito ang natutunan ko: ang bandila, hindi lang itinataas sa mast. Itinataas din sa puso ng mga taong inuuna ang iba bago ang sarili. At sa bawat umagang sabay tayo sa pag-angat, kahit minsan pa rin tayong humabol, kasama nating tumataas ang ibig-sabihin ng salitang “pamilya.”
