Malamig ang kuwarto, amoy antiseptic, at marahang humahaplos sa hangin ang huni ng electrocardiogram. Nasa kama si Mang Berto, payat, may nakasuksok na nasal cannula sa ilong at kumikislap na mata na parang batang may inihihiling. Nakatayo sa tabi ang nurse na si Mia, naka-berdeng scrub, hawak ang chart at ang tray na may tatlong tableta at isang basong tubig. Sa pinto, may babaeng naka-pulang blouse na parang nag-aalangan pumasok; sinilip niya ang matanda, umatras, at muling sumilip.
“Ma’am Mia,” nakangiti si Mang Berto, halos pabulong, “bago niyo po ako utusang uminom, may huling hiling lang sana ako.”
“Anong hiling, Tay?” maingat na tanong ni Mia, sanay na sa mga kahilingan—minsan tahimik, minsan kakaiba.
“Burger,” mabilis at may pilyong kislap sa mata. “Yung simpleng burger sa kanto, hindi ‘yung sosyal. Mainit, may atsara, may mantikang amoy kalye.”
Napakunot ang noo ni Mia. “Tay, cardiac diet po kayo. Baka magalit si Doc.”
“Kaunting kagat lang,” sabi ng matanda, sabay turo sa tiyan. “Hindi sa sikmura ko ‘to, iha—para ‘to sa puso.” Napatawa siya sa sariling biro, pero nailing si Mia, lumapit sa doktor at mabilis na nag-request ng exception. Pumayag si Doc: “Small bites, supervised. Huwag nang asin.” Bumalik si Mia, dala ang balita, at mabilis na lumabas para bumili sa tapat: ang lumang kariton na may karatulang kupas—“Burgers ni Aling Nena”—na matagal na niyang nadadaanan tuwing duty.
Inabutan niya ang matandang nagtitinda na maaliwalas ang ngiti kahit abala. “Ate, isang burger po, walang sobrang asin. Para sa pasyente.”
“Para kay Berto?” tanong ni Aling Nena, parang may lihim na alam. “Sabihin mo sa kanya—mainit pa.”
Nang makabalik si Mia sa kwarto, tila mas uminit kaysa sa kusina ang loob ng dibdib niya. Inilapag niya ang burger sa tray, binuksan ang papel, at napatingin: may nakasingit na luma at gusot na dolyar—isang one-dollar bill—sa ilalim ng burger, parang patungan. “Tay, bakit may… pera?”
Hinatak ni Mang Berto ang burger, agad na niyakap ng kamay ang lumang papel. “Aba, buhay ka pa pala.” Umusod ang ngiti niya hanggang mata; parang biglang naging mas sariwa ang itsura. Tinapat niya sa liwanag ang dolyar—may kupas na tinta sa gilid at pinong sulat-kamay: “Para kay L—143.”
Nagtaka si Mia. “Sino si ‘L’, Tay?”
“Ligaya,” sagot ni Mang Berto, hindi pa rin inaalis ang tingin sa lumang pera. “Anak kong tumakbo mula sa bahay noong labingwalong taon siya. Huling gabing nakita ko siya, dito rin sa tapat na ‘yan kami kumain ng burger. Nag-away kami noon, iha—bata siya, gusto niyang mag-abroad kahit wala pang malinaw. Sabi ko, mag-aral muna. Sabi niya, puro pangarap lang daw ang kayang bilhin ng diploma. Umalis siyang umiiyak. Binalikan ko si Aling Nena at iniwan ko ‘tong dolyar, pinasulat ko ng ‘Para kay L—143’. Sabi ko kay Nena, kapag may babaeng magbabalik at magtatanong tungkol sa tatay na mahilig sa burger, ibigay mo ‘to. ‘Yan na lang ang paraan kong humingi ng tawad.”
Natigilan si Mia. Napatingin siya sa pinto: naroon pa rin ang babaeng naka pula, ngayon ay mas malinaw ang mata—parang may kinikimkim na bagyo. “Tay,” maingat na bulong ni Mia, “may bisita po kayo.”
Pumasok ang babae, mabagal ang hakbang, pero buo ang titig. “Pa,” mahina at nanginginig. “Ako ‘to… si Ligaya.”
Tumigil ang oras sa loob ng kwarto. Parang huminto ang makina ng aircon, parang lumambot ang ilaw. Inangat ni Mang Berto ang ulo, tinanggal saglit ang kamay sa burger, at tinitigan ang babaeng pamilyar sa kaniya kahit pinahaba ng mga taon ang pagitan. “Gaya…”
Lumuhod si Ligaya sa gilid ng kama at hinawakan ang kamay ng ama. “Pasensya na, Pa. Ang tagal ko. Nawala ako sa sarili. Naniwala ako sa mga pangako, napagod, nagbalik, at natakot pang humarap.”
Itinaas ni Mang Berto ang dolyar, inabot sa anak. “Hinintay kita sa bawat burger na binili ko sa tapat. Tuwing wala ka, sinisilip ko ‘tong pera sa isip. Ngayon, huli na ‘tong hiling ko—ang makita kang humawak dito.”
Napaluha si Ligaya, niyakap ang ama nang maingat. Nakatayo si Mia, hindi alam kung lulusong sa yakapan o tatayo bilang bantay. Nakita niya ang burger sa palad ni Mang Berto—parang koronang nakapatong sa huling kasiyahan. His lips formed a grin na hindi niya nakita sa buong duty niya rito.
“Alam mo bang may isa pang susi ‘yang burger?” bulong ni Mang Berto kay Mia, sabay nguso sa wrapper. “Kapag binasa mo ang talulot na mantsa, may mapapansin ka.”
Maingat na binuklat ni Mia ang lumang wrapper. Sa parte na medyo may tatak ng mantika, may lumabas na bahagyang linya—parang address na natatakpan ng langis. Kinayod ni Mia ng dulo ng spatula sa tray at unti-unting umangat ang nakasulat sa lumang tinta: “B20—Locker, City General—Code: 143.”
Napatingin si Mia kay Ligaya, sabay-sabay silang napangiti at naluha. “Locker?” tanong ni Ligaya, nagtatakang parang bata.
“Matagal na akong nagsabi sa sarili,” sagot ni Mang Berto, humahabol na sa hininga, “na kapag bumalik ka, ibibigay ko sa’yo ang pondo na inipon ko sa welding, sa pagbabantay ng jeep, sa paglalakad ng aso ng kapitbahay—kahit ano—pinagsama-sama ko sa maliit na account. Pero ayokong malaman ng iba. Kaya nilagay ko ang deposit slip, mga lumang larawan ng nanay mo, at… diploma mo sa ALS. Kinuha ko ‘yon noong taon na hindi ka nakapunta sa graduation. Proud ako sa’yo kahit ikaw mismo hindi mo nakita ang sarili mong tapang.”
Naghalong hikbi at tawa ang lumabas kay Ligaya. Si Mia naman, parang pinisil ang puso; sa dami ng huling hiling na nasaksihan niya sa ward, ngayon lang siya nakakita ng burger na may dalang direksiyon, hindi lang lasa.
“Ma’am Mia,” bulong ni Mang Berto matapos uminom ng tubig mula sa baso sa tray, “pwede mo ba akong bigyan ng isang kagat lang? Para bahaginan ko sila ng kwento sa langit.”
Tinaasan siya ni Mia ng kilay na pilyo, pero sinunod ang paalala ng doktor. Hinati niya ang burger sa maliit na piraso, tinapik ang dila ng matanda, at pinakiramdaman ang monitor. Matatag ang pintig. Lumambot ang mukha ni Mang Berto, humilig sa unan, at sumipol ng mahina—tugtog na palagi niyang inaawit, ayon sa kwento kanina: kanta ng nanay ni Ligaya sa kanila noong bata pa.
“Pa,” bulong ni Ligaya, nakadikit ang noo sa kamay ng ama, “babalikan ko ‘yung locker. Babaguhin ko ‘yung buhay ko. Uuwi ako.”
“Nandito lang ako,” sagot ni Mang Berto, tinuro ang dibdib ng anak, saka ang langit sa labas ng bintana. “Dito at doon.”
Kinabukasan, magkasama sina Ligaya at Mia sa City General. Inilabas nila ang lumang card sa information desk at sinundan ang humahalimuyak na amoy ng lumang wax sa sahig hanggang sa dulo kung saan nakapila ang mga locker. Hinanap nila ang B20, inihulog ang code na “143,” at nagbukas ang pinto na parang matagal nang hinihintay ang mismong tunog na iyon.
Sa loob: isang sobre na may bankbook—hindi milyon, pero sapat para mag-umpisa; isang kahon ng lumang polaroid: si Ligaya noong grade school, nakapigtail, may hawak na lobo; si Mang Berto at ang yumaong asawa, magkayakap sa harap ng kariton ng burger nina Aling Nena; isang maliit na resibo ng ALS graduation fee; at isang liham na nakalagay sa lumang folder, nakadikit ang maliit na sticker ng burger sa gilid.
“Anak,” nakasulat sa kabigat na tinta, “kung nabuksan mo ‘to, ibig sabihin, nagbalik ka—salamat. Hindi kita hinintay para singilin. Hinintay kita para sabihing hindi huli ang pag-uwi. Ang pera sa bankbook, ituloy mo ang pangarap mo, kahit saan ka dalhin—basta huwag mong bitawan ang sarili mo. At kung may sobra, magpasalo ka ng burger sa sinumang walang pambili; ipasa mo ‘yung sakit ko at saya ko sa kung sino mang gutom. ‘Yan ang pananampalataya ko—na ang busog ng isa, busog ng dalawa.”
Niyakap ni Ligaya ang balikat ni Mia. “Salamat, Nurse. Kung hindi dahil sa’yo at sa pagpapaubaya ni Doc—”
“Trabaho lang, at konting tiyaga,” sagot ni Mia, pero totoo, kinilabutan siya. Dahil hindi trabaho ang ipinanghawak niya kagabi—kundi tiwala.
Bumalik sila sa ospital dala ang bankbook at mga larawan. Naabutan nilang payapa si Mang Berto, nakangiti, nakapikit, parang natutulog. Buo pa ang hinga, kahit mabagal; sinabi ni Doc na hindi na magtatagal ang katawan, pero malinaw ang isip. “Nahanap namin, Pa,” sabi ni Ligaya, ipinakita ang bankbook at ang larawan. “Salamat.”
“Pwede bang may isa pa akong hiling?” pabulong na tanong ni Mang Berto, napapikit at napangiti. “Dalhin mo ‘yung burger sa ward pantry. Maglagay ka ng maliit na karatula—‘Burger ni Berto: Bayad na.’”
“Pa, bawal sa ward…” natatawang sagot ni Ligaya.
“Sa labas na lang, malapit sa guard. Para sa mga bantay na walang bitbit na pambili,” singit ni Mia, sumakay sa biro, pero ang loob niya’y sineseryoso ang hiwaga ng simpleng ulam.
Kinagabihan, umulan. Naglagay sila ng dalawang dosenang burger sa mesa sa labas ng ward, katabi ang karatulang isinulat ni Mia sa karton: “Burger ni Berto: Bayad na. Kung gutom ka, kumuha ka.” Dumaan ang isang tatay na may batang umiiyak—kumuha ng tig-isa. May lola na bantay—kumuha ng kalahati, iniwan ang kalahati. May nurse na pagod—umamoy lang, ngumiti, at nagpatuloy sa ronda.
Alas-onse, bumalik si Ligaya sa kwarto, hawak ang huling burger. Umupo siya sa tabi ng kama, hinalikan ang noo ng ama, at ibinulong ang “Mahal kita.” Sa dulo ng gabi, parang kinapos ang hangin sa mundo; unti-unting naging pantay ang linya ng monitor. Walang drama, walang sigaw—payapang nilisan ni Mang Berto ang isang mundong pinagtiisan niya, iniwan ang huling lasa ng tinapay, karne, at alaala.
Nagluksa ang ward sa paraang alam nila—hindi man sa pag-iyak ng malakas, kundi sa pag-appreciate ng tahimik na serbisyong iniwan niya. Si Mia, habang naglalakad pauwi, bitbit ang larawan nina Mang Berto at Ligaya sa tapat ng kariton, napaisip: ilang beses na kaya siyang dumaan sa ganitong kuwento na hindi niya pinansin dahil abala siya? Ilang burger pa ang may mga lihim na direksiyon?
Lumipas ang ilang buwan. Nagbukas si Ligaya ng maliit na burger stand sa tapat ng ospital, katabi ng kariton ni Aling Nena na masayang tumulong sa permi. Pangalan ng tindahan: “Berto’s 143.” Bawat ika-labing-apat ng buwan, may nakalaang tray: “Bayad na ni Berto.” Si Mia, tuwing off-duty, dumaraan para tumulong. Pinag-uusapan nila ang mga pasyente hindi bilang kaso, kundi bilang tao—may mga lihim, may mga hiling, may mga suking pangarap.
Sa dingding ng tindahan, nakapaskil ang lumang dolyar—hindi para ipagyabang, kundi para ipaalala na ang halaga nito ay hindi halaga sa palitan; halaga ito ng tawad, panahon, at pagbabalik. Minsan, may magtatanong sa nakasulat na “Para kay L—143.” Ngumingiti lang si Ligaya at sinasagot, “Para sa lahat ‘yan. One—God, Four—Love, Three—You, Me, and the rest of us.” Natawa si Mia sa pa-corny, pero alam niyang totoo.
At sa tuwing may lalapit na bantay na halatang gutom, itutulak ni Mia ang isang plato ng burger, at sa tabi nito, tutuklap ang maliit na piraso ng papel na may nakasulat na direksiyon—hindi papuntang locker, kundi papuntang mesa kung saan may lugar para sa sinumang gustong kumain, magbahagi, at magbalik. Dahil ang huling hiling ng pasyente na isang burger ay naging susi—susi ng pagbabalik ng anak, ng pagbubukas ng pondo para sa bagong simula, at ng paglikha ng puwesto kung saan ang gutom ay hindi lihim na kinikimkim, kundi sabay-sabay na tinutugunan.
