Ako si Noel, Grade 5. At kung may pinaka-matingkad na alaala ako sa elementarya, ito ’yon: isang kahon ng baunan na walang laman, at isang silid na puno ng langitngit ng plastik ng chichirya.
Araw ng Martes noon. Mainit ang hangin kahit maaga pa. Amoy bagong pinturang armchair at pawis ng batang naglalaro ng habulan sa pasilyo. Umupo ako sa armchair kong may gasgas na “NOEL 4-B”—kahit nasa Grade 5 na ako, hindi na pinalitan ang ukit ko noon pang nakaraang taon. Sa ibabaw ng desk, naroon ang kulay-abong baunan. Magaan. Parang kahong nagtatago ng hiya.
“Recess na!” sigaw ni Maya, kaklase kong laging may pigtails at may makulay na pitaka.
Sunod-sunod na nagkaluskusan ang mga plastik, parang maliliit na dagat na sabay-sabay na umalon. Krusch… krusch… krusch. Tapos may mga takip na tumalsik, mga straw na sinundot sa tetrapak. Puro tunog na tila paalala na meron sila at wala ako.
Ako? Nakatungó. Parang ipinako sa desk. Pinaglalaruan ko ang kanto ng baunan, pinupunasan ang dumi kahit wala namang dumi. Tapos, dahan-dahan kong binuksan, para kunyari may laman. Pero wala. Hininga lang.
“Wala kang baon?” tanong ni Gelo, yung katabi kong puro kwento tungkol sa robots.
Ngumiti ako, saglit lang, yung hindi umaabot sa mata. “Mamaya pa,” sabi ko. “Pinapalamig ko.”
Napatingin siya sa baunan kong parang paltik na kahon. “Ah.” Tapos bumalik sa tsitsirya niya. Krusch.
Ang totoo, wala kaming bigas sa bahay kagabi. Yung nanay ko, naglalabada sa kabilang barangay; si tatay, nag-aayos ng sirang tricycle sa bakuran naming pinapaupahan ang kalahati para may pambayad-kuryente. Minsan, humihiram kami sa sari-sari store ni Aling Sita, pero nitong linggo, nakakahiyang lumapit. Lumaki na raw ang utang.
Sa tuwing recess, umiikli ang mundo ko. Parang nilalamon ng tunog ng plastik ang lahat, pati boses ko. Kaya nakatungó ako—hindi dahil may nakita akong kakaiba sa kahoy na desk, kundi dahil gusto kong itago ang mukha ko bago pa ito maunang umiyak.
“Class, five minutes left,” sabi ni Ma’am Lumen, adviser namin na laging may mabangong amoy ng baby powder. Dumaan siya sa pagitan ng mga armchair, ngumingiti, kumakaway, minsan nagpapakuwento ng bahay. Nang mapatapat siya sa akin, tumigil siya. “Noel, anak, okay ka lang?”
“Tahimik lang po ako, Ma’am,” sagot ko.
Tumingin siya sa baunan. Hindi niya binuksan. Hindi rin niya tinanong nang direkta kung may laman. Tumingin lang siya sa akin, yung tingin na parang yakap. “Mamaya, pag-uwi, daan ka sa faculty, ha?” mahina niyang sabi.
Tumango ako.
Pagkatapos ng klase, sinundan ko si Ma’am Lumen. Tahimik ang faculty room; maririnig mo ang tiktak ng luma nilang orasan, at ang pag-ikot ng bentilador na parang laging pagod. Inabot niya sa akin ang isang papel na brown.
“Para sa’yo lang ’to, ha. Huwag mo na lang ipagsabi,” sabi niya.
Sa loob, may pandesal at dalawang saging. Pinigil ko ang lalamunan ko; ayokong maging iyakin sa harap ng guro. “Salamat po,” sabi ko, halos pabulong.
“May Project Baon tayo sa klase,” dagdag niya, “pero ayaw kitang mapahiya. Kung gusto mo, ako muna ang bahala. Papalitan mo na lang ako pag kaya mo na.”
‘Pag kaya ko na. Inulit ko sa isip. Hindi ngayon, hindi bukas—pero darating ‘yon.
Kinain ko ang pandesal habang pauwi. Medyo tuyo, pero sa bawat kagat, parang may ginhawa na gumugulong sa sikmura ko. Saktong pagliko ko sa kalye namin, nakita ko si Tatay, kumakalikot sa tricycle. May oil sa kamay, may putik sa tsinelas, at may ngiti pa rin kahit tirik ang araw.
“Anak, kumusta? Nakapag-recess ka?” tanong niya, hindi lumilingon, parang takot marinig ang sagot.
“Opo,” sagot ko. Totoo naman. Nakapag-recess ako—kahit nanggaling sa faculty.
“Magaling,” sabi niya. “Pag me pasahero ako mamaya, bibili tayong ulam.” Tinapik niya ang gilid ng tricycle. “Umaandar na ‘to. Baka suwertehin tayo.”
Gusto kong sabihin: “Tay, okay lang kung wala munang ulam, basta may bigas.” Gusto kong sabihin: “Tay, huwag kang mahiyang mangutang kung kailangan.” Pero bata pa ako, at sa edad na ’yon, hindi ko pa kayang lagyan ng salita ang laki ng pang-unawa. Kaya tumango lang ako at naglinis ng upuan ng tricycle.
Kinagabihan, kumain kami ng lugaw na may kaunting malunggay. Si Nanay, dumating na pawisan at amoy libro na nabasa sa palanggana. “Bukas ulit,” sabi niya, sabay haplos sa buhok ko. “Ihahatid ka namin kung maaga kaming matatapos.”
“Ma, may Project Baon daw,” sabi ko, kunwari kalmado lang. “Voluntary. Para sa mga nakakalimot magdala.”
“Maganda ’yan,” sagot niya. Tumingin kay Tatay. Isang tinginan na puno ng hilom at pag-aalala. “Subukan nating maghulog.”
Nakatulog akong maaga. Sa panaginip ko, naroon ang faculty room na amoy papel, si Ma’am Lumen na may dalang mga pandesal, at isang kahon na hindi na magaan, kundi puno—puno ng pag-asa.
Miyerkules. Recess.
Krush… krush… Sa paligid ko, wala pa ring ipinagbago ang tunog. Pero iba na ako. Sa bag ko, may balot na tinapay at hinog na saging. Hindi marami, pero sa unang pagkakataon, may pipiliin ako kung uunahin ang saging o ang pandesal. Binuksan ko ang baunan. Sumalubong ang amoy ng mantikilya.
“Uy, may baon ka na!” sabi ni Gelo, parang nakakita ng bagong laruan. “Gusto mo palitan ko ng cheese ring? Hehe.”
Napangiti ako. “Pass muna,” sabi ko. “Bukas kita itrade.”
Tumawa siya at kumain ulit. Krush.
Sa gilid ko, si Maya, pinapanood ako. “Noel,” bulong niya, “gusto mo ng juice? Dalawa kasi nabili ni Papa.”
Tinitigan ko ang juice. Nasa loob ito ng malinis na plastik, malamig pa. Gusto ko. Pero mas gusto kong tubuan ng ugat yung pag-asa ko sa sarili. “Salamat,” sabi ko, “pero may tubig ako.”
Itinuro ko ang bote kong ginamitan lang ng sticker ni Voltes V para magmukhang bago.
Natapos ang araw na hindi ako nakatungó. Hindi rin ako nakatingalá. Sakto lang. Parang bata lang na may buong silid na hindi kailangang sukatin ang sarili sa tunog ng mga plastik.
Lumipas ang linggo. May mga araw pa ring wala akong baon. May mga araw ring may sobra kaya p’wedeng i-trade. Pero unti-unti, nag-iba ang tingin ko sa salitang “recess.” Hindi na ito kapareho ng “hiya.” Minsan, kapareho na ito ng “tsamba.” Minsan, ng “diskarte.” Minsan, ng “awa ng tao na hindi nanunumbat.”
Isang Biyernes, dumaan sa klase namin si Sir Ben, guidance counselor. May dala siyang kahon na may sulat: “Pambaon para sa Lahat.” Sabi niya, “Kung sino ang gustong maghulog kahit piso, kahit barya, hulog lang. Kung kailangan ninyo, humugot lang din. Walang pangalan. Walang tanungan.”
Tahimik kaming lahat. Tumingin si Ma’am Lumen sa akin, saglit lang, tapos ngumiti.
Sa uwian, umupo ako sa harap ng kahon. Hinahawakan ko ang limang pisong kinita ko sa paglalagay ng hangin sa gulong ng tricycle ni Tatay sa kapitbahay. Limang piso—katumbas ng dalawang pandesal. Dalawang pandesal—katumbas ng tiyan na hindi masakit sa hapon. Pero inisip ko si Ma’am Lumen na marunong tumingin nang hindi nanghuhusga. Inisip ko si Maya na nag-alok ng juice na may sipag ang tatay. Inisip ko si Nanay at Tatay na naglalaban at nag-aayos, umaasa sa suwerte at tiyaga.
Inhulog ko ang limang piso.
“Para saan ’yan?” tanong ni Gelo.
“Para sa lahat,” sabi ko. “Kasama na ako.”
Dumami ang gumamit ng kahon. May mga araw na ubos ito bago magrecess; may mga araw na sagana. Walang nagbibilang kung sino ang humuhugot. Walang sumisilip kung sino ang naghulog. At dahil walang nakatingin, mas dumadamî ang kusang nagbibigay. May mahiyain na biglang naging maingay sa pagtawa. May mayabang na biglang naging tahimik sa pag-abot ng pandesal. Parang naiba ang amoy ng classroom—hindi na lang baby powder ni Ma’am at pawis ng habulan; may dagdag na amoy ng mantikilya ng pandesal, kagandahang loob, at respeto.
Isang beses, nahuli ko si Ma’am Lumen na sumusuksok ng resibo sa ilalim ng kahon. “Para may record ako,” sabi niya nang makita akong nakatingin, “kung sakaling kailangan natin ipaliwanag sa principal. Pero hindi ko ilalagay ang pangalan ninyo, anak. Kahon ’to ng tiwala.”
Tumango ako. “Ma’am,” sabi ko, “bakit po kayo tumutulong sa’kin… sa amin?”
“Dahil minsan,” sagot niya, “ako rin ang batang nakatungó.”
Hindi ko na tinanong kung bakit—marahil dahil hindi ko kailangang malaman ang detalye para maramdaman ang totoo.
Dumating ang Pasko. May program, may palaro, may raffle ng teacher’s club. Sa huling bahagi, tumayo si Ma’am Lumen sa stage. “May last surprise tayo,” sabi niya. “Ang klase natin ay nakalikom ng sapat para sa Project Baon habang buong taon. At may isang estudyante na nag-propose ng bago—Project Hapag.”
Nilingon niya ako. Kinabahan ako. Hindi ko alam na isasama niya ’to.
“Project Hapag?” tanong ng principal, nag-aadjust ng salamin. “Ano ’yan, Ma’am?”
“Lingguhang sabayang almusal,” paliwanag ni Ma’am. “Isang araw kada linggo, buong klase. Hindi mahal: lugaw, tinapay, saging. Walang tanungan kung sino ang nagdala. Lahat kakain, sabay-sabay. Para sa atensyon, atensyon sa isa’t isa.”
Tumawa ang ilang guro, natutuwa. Nagpalakpakan ang mga kaklase. Ako? Parang gusto kong umupo sa sahig, dahil bigla akong bumigat sa hiya at tuwa.
“Leader ng Project Hapag,” tuloy ni Ma’am, “si Noel.”
Umalingawngaw ang palakpak. May sumipol pa. Si Gelo ’yon, siguradong-sigurado. Itinaas niya ang dalawang kamay na parang nanalo sa robot fight.
Nakatayo ako, nanginginig ang tuhod. “Ma—Ma’am… salamat po.”
“Hindi ako,” sabi niya. “Tiwala natin lahat.”
Nag-umpisa ang Project Hapag sa unang Biyernes ng Enero. Naghugas kami ng kaldero sa science sink—pinayagan kami ni Sir Ben habang nakabantay. Si Maya, may dalang saging na may kayang budget ang tatay. Si Gelo, may dalang kutsara at mga humor na stale at hindi nakakatawa pero nakakatanggal ng kaba. Si Ma’am, may dalang mantikilya at kape para sa mga guro. Ako, may dalang bigas na ipinawis ni Tatay kakagabi. Si Nanay, nagkabitbit ng palayok bago pumasok sa trabaho. Naamoy ko ang malunggay na nahulog sa lugaw. Kumulo lang ang sabaw, parang imbitasyong hindi kailanman naging pilit.
Kumain kami sabay-sabay. Walang nakatungó; kasi kung me titingin man sa sahig, ang makikita niya lang ay paa ng kaklaseng nakasukbit ang tali ng sapatos at naghihiwa ng saging para sa katabi. Walang sobrang busog at walang gutom. Sakto lang—at sa “sakto,” natutong mangarap ang tiyan na lagi na lang pasensiya.
“Masarap!” sabi ng principal, dumaan para sumilip. “Bakit ’di natin gawing pang-school ’to next year?”
“Pwede po,” sagot ni Ma’am, “pero baka mawala ang hiya na mahalaga rin. Dapat kusang loob.”
Tumango ang principal. “Kayo bahala, Ma’am. Iba ang tibok ng proyektong galing sa puso.”
Lumalaki ang tao hindi lang sa pulgada kung gaano siya katangkad, kundi sa pulgada ng hiya na natututunan niyang buksan at pagkatiwalaan. Minsan iniisip ko, kung wala ’yung pandesal ni Ma’am, baka nanatili akong nakatungó, tumatanda na mababa ang tingin sa sarili. Pero dahil sa munting tinapay, nagkaroon ako ng tapang magmungkahi, umupo sa harap, at umamin na minsan, kailangan nating aminin: may kulang. At puwede natin itong punan nang sama-sama.
Second grading, nanalo si Gelo sa science fair. Ginawa naming robot ang lumang tansan at karton. Pinangalanan niyang “Krusch,” kasi gusto raw niyang baligtarin ang tunog ng hiya at gawing tunog ng saya. Si Maya naman, sumali sa poster-making; gumuhit siya ng hapag na may iba’t ibang kamay. Nilagyan niya ng maliit na kahon sa gilid, may nakasulat: “Para sa Lahat.”
Ako? Naging ingat-yaman ng Project Hapag. Natuto akong maglista nang walang pangalan; magbilang nang walang katumbas na mukha. Natuto akong magsabi ng “kulang tayo ngayong linggo, sino puwedeng magdala ng saging?” at may sasagot agad na, “ako na.”
At sa mga gabing kapos pa rin kami sa bahay, hindi na ako takot sa “bukas.” Kasi kung kumalam man ang sikmura ko, alam kong hindi ako mag-isa. May mga taong hindi ko kadugo na handang maglagay ng bigas sa palayok ng hiya.
Isang araw bago matapos ang school year, may dumating na sulat para sa akin sa faculty—puting sobre, may tatak ng barangay. Binuksan ni Ma’am, sabay abot sa akin. “Noel, para sa’yo,” sabi niya.
Sa loob, may liham galing sa Kapitan. “Pinag-aaralan naming gawing regular ang almusal sa eskuwelahan, batay sa inyong proyekto. Magkakaroon ng pondo, pero kailangan naming volunteer na tutulong sa inventory at pagluluto tuwing Biyernes. Kung papayag ka, gusto ka naming maimbitahang student representative.”
Napatitig ako sa liham. May bigat ito, pero hindi na bigat ng hiya. Bigat ng tiwala.
Pag-uwi, dinala ko ito kina Nanay at Tatay. Binasa ni Tatay nang dahan-dahan, may maliit na pagkakamali sa ilang salita, tapos tiningnan ako na parang mas matangkad ako sa kaniya. “Anak,” sabi niya, “ikaw na ang tatay ng hapag sa paaralan n’yo.”
Tumawa si Nanay at hinampas siya sa braso. “Wag mong ipasa agad ang responsibilidad!” sabay yakap sa akin. “Pero totoo, Noel, kayang-kaya mo.”
Tumango ako, saka tumingin sa palad kong may bakas ng mantika, tinta ng bolpen, at alikabok ng chalk. “Kaya ko,” sabi ko, at sa loob-loob ko, naramdaman kong oo—kaya ko nga.
Graduation day. Hindi ako valedictorian. Hindi rin ako salutatorian. Pero tinawag ang pangalan ko para sa “Leadership in Service.” Umakyat ako, kinuha ang papel na makapal at ang maliit na medalya. Sa stage, nakita ko si Ma’am na umiiyak ng konti, si Maya na kumakaway na parang walis tingting, si Gelo na sumisigaw ng, “Krusch!”—alam kong siya ’yon kahit di ko makita kasi may kakaibang tilaok ang boses niya.
Pagbaba ko sa stage, may bata sa likod na batch namin ang umiwas sa tingin, hawak ang baunan na mas magaan pa sa akin noong nasa Grade 5 ako. Hinawakan ko ang balikat niya sandali at sinabing, “Classroom lang ’to. Hindi ka dapat nakatungó dito.”
Nagkibit-balikat siya, pero hindi na niya tinakpan ang baunan niya. Baka sa susunod, hindi na siya tatanggi sa juice. Baka bukas, siya na ang magmungkahing magdala ng saging.
Ngayong Grade 10 na ako, bumabalik-balik ako sa lumang classroom. Binubuksan ko ang bintana, pinapakinggan ang huni ng bentilador, at minsan, para lang masadya ang memorya, kumukrusch ako ng plastik sa kamay—hindi para ipaalala ang hiya, kundi para ipaalala ang pinanggalingan. Ang krusch na noon ay parang saksak sa sikmura, ngayon parang kampana sa kapilya: paalala na may tawag ang puso kapag may nagugutom sa tabi mo.
At ito ang gusto kong iwan sa’yo, kung nakikinig ka pa, kung babalik-balikan mo man ang kuwentong ito:
Minsan, tayong mga bata, nakakalimot humingi kapag kailangan.
Minsan, tayong mga magulang, nahihiyang umamin na kapos.
Minsan, tayong mga guro, napapagod mag-abot.
Pero bago tayo tumungo, bago tayo tumanggi, bago tayo umalis, isipin natin: baka isang kahon lang ang pagitan ng gutom at ginhawa. Baka isang pandesal lang ang pagitan ng katahimikan at boses. Baka isang saging lang ang pagitan ng “hindi ko kaya” at “kaya ko pala.”
Hindi kaaway ang kahon. Hindi kalaban ang plastik na kumukrusch. Alaalang naririnig, paalalang may puwang para sa lahat. Ang tunay na pagmamahal, hindi nasusukat sa kapal ng baon, kundi sa laki ng hapag na handa mong buksan—kahit maliit, basta kasya ang isang pangalang matagal nang nakatungó.
Kung may kakilala kang batang tulad ko noon—iyong laging nakatungó sa klase dahil wala siyang baon at tunog ng chichirya lang ang naririnig niya—kamustahin mo. Baka hindi niya kailangan ng sermon. Baka kailangan lang niya ng pandesal. O baka, mas higit pa, kailangan niya ng tamang tingin—’yung tingin ni Ma’am Lumen: hindi nanghuhusga, kundi nag-aanyaya.
At kung kaya mo, gumawa ka ng maliit na kahon sa buhay mo. Lagyan mo ng pangalan: Para sa Lahat. Kahit piso. Kahit pirasong tinapay. Kahit oras lang para makinig. Kasi minsan, ang pinakamalaking pagbabago, nagsisimula sa pinakamaliit na lagitik ng plastik na biglang hindi na nakakahiya pakinggan.
Kung may naalala kang pwedeng tawagan ngayon, pwedeng tulungan, pwedeng kamustahin—gawin mo na.
