Sa madilim na eskinita sa likod ng mga condominium, ang liwanag lang ay mula sa malabong poste at sa ilaw ng garbage truck na umaatungal sa gilid. Bahagyang umuulan, kumikislap ang basang semento. Nakasalampak sa tabi ng isang malaki at mabahong trash bin si Mario Alonzo, naka–orange na uniporme ng basurero, may suot na guwantes na goma. Sanay na siya sa baho ng basura, pero ngayong gabi, kakaibang lamig ang gumapang sa batok niya habang binabasa ang hawak na papel. Malalaki at pino ang sulat-kamay: “…bago ko siya pinatay.”
Parang huminto ang paligid. Ang ingay ng makina ng truck biglang lumayo. Ang amoy ng basura, hindi na niya pansin. Tanging tibok na lang ng puso niya ang naririnig niya. Ilang minuto lang ang nakalipas, binubuhos niya ang laman ng trash bin sa likod ng truck nang may lumagapak na lumang kahon sa semento. Nabuksan ito at nagkahiwa-hiwalay ang mga papel at isang makapal na notebook na may leather na pabalat. Automatic sanang sisipain niya ito papunta sa tambak, pero napatigil siya nang makita ang nakasulat sa gilid: “Para kay Aira.” Napaigtad si Mario. Aira ang pangalan ng anak niyang matagal na niyang hindi nakita.
Mabilis niyang sinilip ang loob ng kahon. May mga punit na papel, lumang larawan, at ang notebook. Sa unang pahina ng notebook, maayos ang sulat, parang sa isang dalagitang nag-aaral pa. “Dear Diary, ako si Aira, 12 years old. Regalo ‘to ni Mama sa akin kasi mahilig daw akong magsulat. Kapag hindi ko kayang sabihin sa kanya ang nararamdaman ko, isusulat ko muna sa’yo.” Kumabog ang dibdib ni Mario. Hindi niya alam kung ibang Aira lang ito o ang mismong anak niya na iniwan niya noon, pero habang binabasa ang mga sumunod na pahina, pakiramdam niya unti-unting nabubuksan ang isang baul ng nakaraan na pilit na niyang kinalimutan.
Sa mga unang entry, kuwento lang ng eskuwela, baon na kulang, at mga kaklaseng mas may kaya. Pero unti-unting dumilim ang tono. “Minsan naiinggit ako sa mga kaklase ko. Kumpleto sila,” sulat ng bata. “Ako, si Mama lang. Sabi ni Mama, may Tatay daw ako pero hindi pa handang maging Tatay. Gusto ko sanang hanapin siya balang araw.” Napalunok si Mario. Dalawang salita ang tumama sa kanya: Tatay at hindi handa. Ganito rin ang sinabi ni Leni, ang dati niyang asawa, nang iwan siya kasama ang anak nilang si Aira. Dati, mason siya sa construction, malakas kumita, pero nang mabagsakan ng hollow blocks at mapilayan, nawala ang trabaho, nalulong sa alak, at mas pinili ang inuman kaysa pamilya. Isang gabi, pag-uwi niya, wala na si Leni, wala na si Aira. Naiwan lang ang maikling sulat na nagsasabing uuwi sila sa probinsya at hanapin na lang daw niya sila kapag natuto na siyang mahalin ang sarili at pamilya. Hindi na sila muling nagkita.
Habang nakaluhod sa gilid ng basurahan, hindi na namamalayan ni Mario ang ambon sa batok niya. Pinagpatuloy niya ang pagbabasa. Sa bandang huling bahagi ng diary, mas magulo na ang sulat, may bakas ng luha na kumalat sa tinta. “Dear Diary, natatakot ako kay Tito. Siya ang boyfriend ni Mama. Mabait siya sa harap ng iba, pero pag lasing, nagagalit sa amin. Ayaw kong sabihin kay Mama kasi baka mag-away sila. Pero gusto ko na lang lumayas. Sabi ni Mama, minsan daw may lalaking nagpunta sa gate at hinahanap ako. Baka raw si Papa, pero pinaalis siya ni Tito. Hindi ko siya nakita.” Napasinghap si Mario. Naalala niya ang gabing naglakas-loob siyang pumunta sa probinsya. May lalaking matigas ang tingin ang humarang sa gate at sinita siya. “Wala kang pakialam dito. Hindi ka na kasama sa kuwento,” sabi nito. Umiiyak siyang umuwi noon, hindi na muling bumalik. Ngayon, habang hawak ang diary na may pangalang Aira, nagtatagpo ang mga piraso ng alaala.
Sa bandang dulo ng diary, may entry na parang sigaw na nakapaloob sa pahina. “Dear Diary, kung sakaling may mangyari sa akin, sana may makakita sa’yo. Hindi aksidente ‘yon kung mahulog ako o mawala. Alam ko kung sino ang gagawa. Sana may maniwala bago niya ako tuluyang patahimikin.” Nanginginig na si Mario nang humantong sa bahaging iyon. Sa pagitan ng mga pahinang iyon, may nakasiksik na hiwalay na papel. Binuklat niya iyon at nabasa ang salitang nagpatigil sa world niya: “…bago ko siya pinatay.” Sa likod ng papel, may dagdag na linyang maliliit, halos itinatago: “Lahat naman ay nadudulas sa dilim ng gabi. Walang makakakita sa ginawa ko. Kung may makakita man sa diary na ito, huli na para sa kanya. —R.”
Napatayo si Mario. Tumingin siya sa dulo ng eskinita. Sa liwanag ng mahinang poste, may aninong naka-hoodie na nakatayo, nakamasid sa kanya, at hindi kalayuan, may puting van na parang naghihintay. Parang nanikip ang dibdib niya. “Mario! Ang tagal mo diyan!” sigaw ni Bong mula sa truck. Dali-dali niyang sinara ang notebook, isiniksik sa loob ng uniporme, at kinuha ang trash bin na parang wala siyang nakita. Habang paalis sila sa eskinita, ramdam niyang may matang nakasunod sa kanya. Sa unang pagkakataon matapos ang matagal na panahon, hindi basura kundi isang lihim na maaaring pumatay ang dala niya.
Kinabukasan, kahit pagod sa overnight na shift, hindi makatulog si Mario. Nakatihaya lang siya sa maliit na kwarto nilang mag-asawa, nakatitig sa kisame, habang naririnig ang tunog ng palanggana sa kusina kung saan naglalaba ang pangalawa niyang asawa na si Marites. Sa tabi ng kama, nakabalot sa plastic ang diary. Dalawang boses ang nag-aaway sa isip niya. Isang boses ang nagsasabing huwag nang makialam, wala siyang pera at koneksyon, may pamilya siyang dapat alagaan. Ang isa naman ay galit at nang-uusig: anak mo ‘yan, Mario. Kung ikaw mismo, takot sa katotohanan, sino pang lalaban para kay Aira?
“Tes,” tawag niya, halos pabulong. “Kung sakaling may makita kang ebidensiya na may ginawang masama ang isang tao, pero delikado kung magsasalita ka, anong gagawin mo?” Napahinto si Marites, nakatingin sa kanya. “Depende,” sagot nito. “Kung buhay ng tao ang nakataya, hindi mo pwedeng balewalain. Pero dapat handa ka. Hindi pwedeng tapang lang, dapat may plano.” Umiling si Mario, hindi pa rin nagsasabi ng totoo. Pero pagtalikod ni Marites, kinuha niya ang diary at napagpasyahang hindi na siya puwedeng manatiling tahimik.
Pagkatapos ng susunod na shift, imbes na umuwi, dumiretso siya sa isang lumang internet shop. Hindi sanay si Mario sa computer, pero pinilit niyang i-type ang mga pangalan: Leni, Aira, pangalan ng probinsya. Ilang saglit pa, lumabas sa screen ang artikulo mula sa isang lokal na balita dalawang taon na ang nakakalipas. Dalagitang si AIRA LEN DE LEON, natagpuang wala nang buhay sa paanan ng bangin. Aksidente, diumano, nadulas sa dilim habang pauwi. May kasunod na larawan: batang payat, nakangiti, may hawak na krayola. Hindi na siya nagduda. Siya si Aira. Anak niya.
Umagos ang luha ni Mario sa harap ng monitor. Awkward na tiningnan siya ng batang attendant, pero wala na siyang pakialam sa hiya. Sa oras na iyon, alam niyang hindi na siya mapapanatag hangga’t hindi niya nakikita si Leni at naririnig ang buong kuwento. Ginastos niya ang naipon para sa pamasahe at sumakay sa unang bus pa-probinsya, bitbit ang diary. Sa biyahe, paulit-ulit niyang binuklat ang mga pahina, hinahaplos ang sulat ng batang hindi niya naipagtanggol.
Pagdating sa baryo na nabasa niya sa artikulo, tinanong niya ang mga tao sa tindahan kung saan nakatira si Leni. “Diyan,” turo ng matandang tindera sa maliit na bahay na yari sa kahoy at yero. “Simula nung nawala ‘yung anak niya, tahimik na siya lagi.” Kumakabog ang puso ni Mario habang lumalapit sa pinto. Mahina siyang kumatok. Ilang saglit, bumukas, at isang babaeng payat, may halong puti ang buhok, at bakas ang pagod sa mukha ang sumilip. “Leni,” mahina niyang sabi. “Ako ‘to… si Mario.”
Nanlaki ang mata ni Leni, napahawak sa hamba ng pinto. “Mario?” Hindi alam ni Mario kung paano magsisimula, kaya iniabot na lang niya ang diary. “Nakita ko ‘to sa Maynila, itinapon sa basurahan,” paliwanag niya. “Diary ni Aira. Sayo ba ‘to?” Nang makita ni Leni ang unang pahina at mabasa ang “Dear Diary, ako nga pala si Aira…”, nanghina ang tuhod niya at napaupo sa sahig, yakap ang notebook na para bang bahagi ng anak niya ang bumalik.
Sa pagitan ng mga hikbi, ikinuwento ni Leni ang lahat. Pag-alis nila ni Mario, nagtrabaho siya para mabuhay silang mag-ina. Nakilala niya si Rogelio, sa una mabait, maalalahanin kay Aira. Akala niya, nahanap na niya ang lalaking magpupuno sa puwang na iniwan ni Mario. Pero habang tumatagal, lumabas ang tunay na ugali. Umiinom, nagsusugal, naninigaw. May mga sandaling nahuhuli niyang kakaiba ang tingin nito kay Aira. Isang gabi, nadatnan niyang sinisigawan ni Rogelio si Aira sa kusina, pero nang kumprontahin, itinanggi nito at sinabing pasaway lang ang bata. Kinabukasan, paalis na si Rogelio. May aasikasuhin daw sa Maynila.
Pagkaraan ng ilang oras, hindi na makita ni Leni si Aira. Hinanap niya sa kapitbahay, tindahan, eskuwelahan. Hanggang sa tumawag ang barangay: may natagpuang bangkay ng bata sa paanan ng bangin. Sabi ng mga pulis, aksidente. Nadulas daw habang pauwi. Pero may kapitbahay na nagsabing nakita raw si Rogelio sa may paanan ng bundok noong araw na iyon, balot sa jacket, paikot-ikot. Nang tanungin ni Leni ang pulis kung puwedeng imbestigahan si Rogelio, sagot sa kanya, wala raw sapat na ebidensiya. Pinigil pa ng ilan, sinasabing baka gumagawa lang siya ng kuwento dahil sa galit.
“Tanging pag-asa ko,” umiiyak na sabi ni Leni, hawak ang diary, “ay ‘tong notebook ni Aira. Alam kong dito niya ibinuhos lahat. Pero nang pagbuksan ko ang drawer niya… wala na. Nawala. Kala ko, kinatkat na ni Rogelio at tinapon. Ngayon, hawak mo na.” Sabay itinuro ni Mario ang pirasong papel na may linyang “…bago ko siya pinatay” at ang letrang R sa dulo. Pareho silang napalunok. “R… Rogelio,” sabay nilang bulong.
Hindi na nila pinagtagalan. Punta agad sila sa munisipyo, dala ang diary at papel. Sa unang tingin, inakmang iisnabin lang ng duty officer ang reklamo. Matagal na raw ang kaso, sarado na, nakalagay sa record na aksidente. Pero nang ipakita ni Mario ang confesyon sa papel at ang mga entry sa diary tungkol sa pananakot, napilitan ang hepe na kunan sila ng salaysay at ipasa ang kaso sa mas mataas na tanggapan. Ipinadala ang diary sa mga eksperto, ipinakumpara ang sulat ni “R” sa mga lumang dokumentong pirmado ni Rogelio. Nag-imbestiga rin sa Maynila, sa apartment na pinanggalingan ng diary. Sa CCTV sa likod ng building, nakuhanan ng camera ang isang lalaking naka-hoodie at balot ang mukha, nagtatapon ng kahon sa mismong basurahan kung saan dumadaan ang garbage truck ni Mario. Nang ihambing sa lumang litrato ni Rogelio, malinaw ang pagkakahawig.
Makalipas ang ilang linggo, nagplano ang mga pulis ng operasyon. Sa parehong eskinita kung saan unang nakita ni Mario ang diary, itinambang nila ang lugar. Nandoon si Mario at Leni, nakasilip lang sa malayo. Bandang hatinggabi, may pumaradang puting van. Bumaba ang lalaking naka-hoodie, may dalang sako. Tumungo ito sa trash bin na para bang may nakasanayan nang gawin. Sa sandaling iyon, sumugod ang mga pulis. “Police! Huwag gagalaw!” sigaw ng team leader. Nagulat si Rogelio, nabitawan ang sako. Nang bumukas iyon, kumalat ang ilang lumang notebook, damit ng bata, laruan—mga gamit ni Aira na halatang tinangkang itago o sunugin.
Nagpumiglas si Rogelio, nagmura, sinisigawan si Mario na nakatingin lang sa kanya sa gilid. “Ikaw! Basurero! Kung hindi mo pinakialaman ang basura ko, tahimik na sana lahat!” sigaw nito. Pero hindi na rin siya pinakinggan. Isinakay siya sa mobile at dinala sa istasyon. Doon na siya tuluyang sinampahan ng kaso, hindi lang dahil sa sulat niyang umamin kundi dahil sa pattern ng pang-aabuso at ang mga testigo na, sa wakas, naglakas-loob magsalita.
Sa paglilitis, nakaupo sina Mario at Leni sa likod ng korte, tahimik na nakikinig. Hawak ng piskal ang diary ni Aira habang kumakanta ang electric fan sa kisame. Ipinakita niya sa hukom ang mga pahina kung saan isinulat ng bata ang takot niya kay Rogelio, ang huling pagnanais na marinig, at ang pirasong papel na may linyang “bago ko siya pinatay.” Sinuri ng eksperto sa pagsusulat ang mga letra at pinatunayang tugma sa sulat ni Rogelio sa ibang dokumento. Ang mga kapitbahay, isa-isang tumestigo tungkol sa mga sigaw na naririnig nila sa bahay, sa pagbabanta, at sa itsura ni Rogelio noong araw na nawala si Aira.
Habang tumatagal ang paglilitis, unti-unting nauunawaan ni Mario na kahit gaano siya nagsisi, huli na para baguhin ang kasaysayan. Hindi na niya mayayakap ang batang minsang humawak sa kamay niya at tinawag siyang Papa. Pero sa bawat pangungusap ng piskal, sa bawat pahina ng diary na binabasa sa harap ng korte, nararamdaman niyang kahit papaano, may nagagawa siyang tama bilang ama—ngayon man lang.
Sa huli, nahatulan si Rogelio, hindi bilang simpleng taong nadawit sa aksidente, kundi bilang taong responsable sa pagkamatay ni Aira. Pagkatapos ng promulgation, sabay na umiyak sina Mario at Leni, magkatabi, parehong pagod, parehong sugatan, pero magkasama. Sa labas ng korte, humarap si Mario sa dating asawa. “Leni,” mahinahon niyang sabi, “pasensya na kung ngayon lang ako lumaban para sa inyo. Duwag ako noon.” Umiling si Leni, pinisil ang braso niya. “Ang mahalaga, Mario, dumating ka pa rin. Kung hindi mo pinulot ‘yung diary kahit amoy basura na, hindi natin malalaman ang totoo. Hindi man natin maibalik si Aira, nabigyan natin siya ng boses.”
Ilang araw matapos ang desisyon, bumalik sila sa puntod ni Aira sa maliit na sementeryo. Tahimik ang paligid, may iilang kandila at plastik na bulaklak. Kinuha ni Mario ang diary sa bag, ngayon ay malinis at nakabalot sa bagong plastic cover. “Anak,” bulong niya, nakaluhod sa harap ng lapida, “salamat sa mga sinulat mo. Kung hindi mo isinulat ang takot mo, baka wala pa ring naniniwala. Basurero lang ako, pero dahil sa’yo, natuto akong pulutin hindi lang ang kalat ng iba, kundi pati ang katotohanang gusto nilang itapon.”
Inilapit niya sandali ang diary sa lapida, saka muling isinilid sa bag. Hawak siya ni Leni sa balikat. “Mario,” sabi nito, “anong plano mo pagkatapos nito?” Huminga siya nang malalim. “Babalik ako sa Maynila, Tes at mga bata ko roon. Pero hindi na ako ‘yung Mario na tinakbuhan niyo noon. Hindi na ako magtatago sa inuman kapag may problema. At kapag may nakita pa akong diary, sulat, o kahit anong palatandaan na may inaapi, hindi ko na basta itatapon.” Ngumiti si Leni, kahit may luha pa sa mata. “Siguro, ‘yan talaga ang trabaho mo,” biro niya. “Basurero ng mga lihim na ayaw nang harapin ng mga tao. Pero imbes na itapon, ibabalik mo sa dapat pagbuhusan ng hustisya.”
Habang naglalakad palayo sina Mario at Leni sa sementeryo, ramdam niyang kahit nananatiling mabigat ang alaala, mas magaan na ang hakbang niya. Dati, sa truck ng basura lang umiikot ang mundo niya. Ngayon, dala niya ang aral na kahit ang pinakaordinaryong tao, kapag nagpasya, kayang patakbuhin ang gulong ng hustisya. Ang diary na minsang itinapon sa basurahan ang naging tulay para mabunyag ang krimen at para mabawi niya, kahit paano, ang pagiging ama. At sa tuwing hahawak siya ng isang gusot na papel sa gitna ng gabi, alam niyang hindi na lang iyon simpleng basura. Baka sulat iyon ng isang Aira na naghihintay na may magbasa at maniwala.
