Sa kalagitnaan ng mainit na tanghali, mabigat ang hangin sa silid na may kupas na kurtina at pisarang may bakas pa ng nakaraang leksiyon. Sa gitna, nakaupo ang batang si Nilo—payat, maputla, at tila laging nangangalumata—habang pinipisil ang zipper ng kanyang lumang bag. Sa harap niya, lumuhod si Ma’am Elvie, suot ang paborito niyang pink na polo at may ngiting pilit na pinapawi ang kaba. Inabot niya kay Nilo ang isang brown paper bag na may guhit ng lapis sa gilid. Napalingon ang mga kaklase—may suminghap, may kumunot ang noo, ang ilan ay tila di makapaniwala.
“Para sa’yo,” bulong ni Ma’am Elvie, tila takot na marinig ng kahirapan ang regalo niyang maliit. “Huwag mong buksan dito, ha? Sa bahay na.”
Halos mahulog ang bag sa nanginginig na kamay ni Nilo. “Ma’am… bakit po?” Tumingin siya sa pisara, saka sa bintana na tila may inaasahang sagot mula sa liwanag. “Hindi po ako—”
“Huwag ka nang mahiya,” putol ng guro, pinisil ang balikat ng bata. “Hindi ito tulong lang. Assignment ‘yan: kainin mo bago matulog.”
Nagkaroon ng mahinang tawanan sa likod. “Ma’am, si Nilo ulit. Special treatment!” sigaw-bulong ng isa, sabay kurot sa katabi. Ipinalo ni Ma’am Elvie ang chalk sa mesa—hindi malakas, pero sapat para manahimik ang klase. “Kapag gutom ang tiyan, gutom ang utak,” sabi niya, mariin ngunit may lambing. “Wala nang diskusyon.”
Matagal na niyang napapansin si Nilo—paano ito madalas mahuli, paano ito napapapikit sa gitna ng recitation, paano ito nawawala tuwing break. Ilang linggo na rin siyang may dalang dagdag na pandesal sa bag na para bang sariling baon, ngunit sa dulo, palaging napupunta kay Nilo “dahil sobra.” Hindi sobra—kundi sadyang nilaan.
Nang matapos ang klase, nagpaiwan si Nilo. Hindi pa rin niya maidikit sa dibdib ang bag; hawak niya ito parang bote ng gamot na baka masira pag nabitawan. “Ma’am, pwede po bang… ’wag n’yo munang sabihin sa iba?” tanong niya, halos pabulong. “Ayokong may masabing masama ang kapitbahay namin.”
“Anong sasabihin nila?” tanong ni Ma’am Elvie, nag-aayos ng chalk sa kahong kahoy. “Na may guro kang nagmamalasakit?”
“Na mahina po ako,” sagot ni Nilo. “Na wala akong pera. Na pabigat ako.”
Tinabihan siya ni Ma’am Elvie sa mahabang upuan. “May mga taong ganyan magsalita kapag takot sila maalala kung paano minsan sila rin ang nangailangan,” wika niya. “Sige, lihim natin ’to.”
Nang lumabas sila sa silid, nakasunod si Nilo sa mga hakbang niya. Sa pasilyo, naamoy nila ang halu-halong alinsangan ng pawis at nilagang saging. “San ka uuwi?” tanong ni Ma’am Elvie. “Sasabay kita sa sakayan.”
“Hindi na po,” mabilis na tugon. “May dadaanan pa ako.”
Nag-alinlangan si Ma’am. Naroon muli ang kutob—ang isip na ilang araw at gabi nang naghahabi ng tanong: bakit laging may “dadaanan pa”? Bakit mukhang antok si Nilo kahit hindi pa hatinggabi? Bakit parang bitbit niya ang bigat na lampas sa edad?
Kinabukasan, dumating si Nilo na may maputlang ngiti. “Ma’am, salamat sa assignment,” aniya, halos natatawa. “Ang sarap ng adobo. Medyo malamig na nung kinain ko, pero…” Nagliwanag sandali ang kanyang mukha, parang bombilyang mabilis ding naupos. “Ma’am, pwede pa po ba ulit? Promise, top 5 ako sa quiz bukas.”
Tumawa si Ma’am Elvie. “Hindi ito palitan, Nilo. Pero… oo, may assignment ulit mamaya.” At sa ilalim ng biro, naroon ang pag-aalala na mas lalong kumakapit: kung gaano kalalim ang gutom sa bahay ng bata.
Lumipas ang mga araw na walang pasok si Nilo. Dalawa, tatlo, apat na araw. Tinawagan ni Ma’am ang nakarehistrong numero—walang sumasagot. “Baka po nagkasakit,” sabi ng principal, bahagyang abala. “May form ka ba ng home visit?” May. At may sariling bisekleta si Ma’am. Kinabukasan, pagkatapos ng klase, umalis siya, bitbit ang maliit na bayong na puno ng bigas, de-lata, at gatas.
Ang address ay sa dulo ng baranggay, malapit sa sapa kung saan ang tulay ay gawa sa mga lumang kahoy. Dito, ang hangin ay may halong amoy ng usok at pawis; dito, ang liwanag ng hapon ay tila laging humahabol sa oras. Huminto si Ma’am sa harap ng barung-barong, ang pader ay pinagtagpi-tagping plywood at yero, at ang pinto ay kurtinang kupas.
“May tao po?” tawag niya, magalang. “Si Ma’am Elvie po, guro ni Nilo.”
Sumilip ang batang kapatid—babae, mga anim na taong gulang, may hawak na lumang baso. “Ma’am,” anito, sabik at nahihiya. “Si Kuya nasa lo—”
“Lia!” sigaw mula sa loob, boses na may halong kaba. Lumabas si Nilo, pawisan, nanginginig ang kamay habang pinupunasan ang noo. “Ma’am! Bakit po kayo—” Napatingin siya sa bayong, napatingin sa mga mata ni Ma’am, tapos sa paligid na tila biglang naging masikip.
“Huwag kang mag-alala,” sabi ni Ma’am, maingat ang tono. “Dinalaw lang kita. Namiss ka ng upuan mo.”
“Pasensya na po,” sagot ni Nilo, halos paos. “Kailangan ko po kasing bantayan si Lia. Si Mama po… umalis ulit. Si Papa… wala po.”
Pumintig ang kamay ni Ma’am sa hawak na bayong. “Saan nagpunta ang Mama mo?” dahan-dahan niyang tanong.
“Trabaho po,” sagot ni Nilo, mabilis, parang tungtong ng kahon na ayaw pagbagsakin. “Minsan po sa gabi, minsan sa araw. Kapag wala po siya, ako po… ako na.”
“Mag-isa kayong dalawa?” Hindi naitago ni Ma’am ang gulat.
Bumuntong-hininga si Nilo. “Hindi po kami laging dalawa,” aniya, tinitigan ang sahig. “Minsan… may dumarating na Tito, tapos… maingay. Tapos aalis din.”
Tumigil si Ma’am. May lamig na gumapang sa batok niya. Maingat siyang pumasok, hinawi ang kurtina, at nakita ang loob: maliit na papag, lutuan sa gilid, dingding na may sulat-pader ng letrang “Matti”—marahil assignment na di natapos. Sa mesa, may lumang picture frame na walang larawan.
“Ma’am,” bulong ni Nilo, parang pinagtagpo ng hiya at tapang, “hindi ko po gusto na malaman n’yo ’to. Baka po kunin niyo si Lia.”
“Hindi ako mangunguha ng bata,” sagot ni Ma’am, lumalambot ang boses. “Pero hindi rin ako pwedeng umalis na parang walang nakita. Anak, kailangan n’yo ng tulong.”
May kumatok sa poste. Babaeng may eyeliner at pulbos, maganda ang ilong ngunit pagod ang mata, pumasok nang halos magmamadali. “Sino ’to?” tanong niya, matinis, pero nang makita ang ID ni Ma’am, agad itong nagpaamo. “Ay, Ma’am! Pasensya na po. Ako po si Mira, nanay ni Nilo. Galing lang po akong… trabaho. May dinala po ba kayong tulong? Naku, salamat, Ma’am.”
Marahang humarap si Ma’am Elvie. “Mira, gusto kitang tulungan, pero kailangan ko ring malaman: ligtas ba ang mga bata kapag wala ka? Sino ang kasama nila?”
Napahawak si Mira sa batok. “Ma’am, mahirap ang buhay,” aniya, tiniklop ang luha. “Mabait ang anak ko, pero—” Tumingin siya kay Nilo, parang humihingi ng paumanhin sa bata. “May mga gabing kailangan ko talagang… lumabas. May kausap. Para may pangkain kinabukasan.”
Hindi kinaya ni Nilo ang tingin ni Ma’am. “Ma’am, kaya ko po si Lia,” aniya, mabilis. “Naglalaba po ako sa hapon. Minsan po sa piyesa nina Mang Oca. Kaya ko.”
“Hindi mo kailangang kayanin mag-isa,” mahinahong sagot ni Ma’am. “At hindi pwedeng ikaw ang tumigil sa pag-aaral.”
Kinabukasan, dinala ni Ma’am ang kaso sa social worker ng munisipyo. Sa unang liham, sa unang tawag, parang napakabigat ng pinto na hindi mabuksan; laging may kulang na papel, laging may kailangang pirma. Pero hindi tumigil si Ma’am. Bawat araw, pagkatapos magturo, dumaraan siya sa barangay, sa DSWD, sa NGO na nagbibigay ng pagkain sa mga batang out-of-school. Tinahi niya ang mga butas ng proseso gamit ang sariling oras at gasolina. Sa huli, nakakuha siya ng kasunduan: si Nilo ay magkakaroon ng conditional cash grant para sa pagkain at school needs, si Lia ay pasasok sa daycare sa umaga, at si Mira ay ipapasok sa skills training na may daily allowance—libreng aral para sa legal na kita.
Sa unang araw na natuloy ang lahat, hindi mapakali si Nilo sa klase. Parang masikip ang upuan, pero hindi dahil sa kaba—dahil sa tuwa na natatakot pa siyang hawakan. “Ma’am,” bulong niya habang pinapasa ang quiz paper, “si Lia po… may baon siya ngayon. Yung gatas na binigay n’yo, kasama sa pandesal.”
“Hindi ko binigay ’yon,” ngiti ni Ma’am. “Pinaghirapan n’yo ’yon.”
Sa hapon, habang nagpapahinga ang mga bata, tinawag ng principal si Ma’am sa opisina. Naroon si Mira, nakaayos ang buhok, nakasuot ng simpleng blusa, nanginginig ang kamay na may hawak na kapirasong papel. “Ma’am Elvie,” ani Mira, halos di makapagsalita, “may kontrata daw po ako sa cafeteria ng LGU, tutulong sa pagluluto. Hindi na po ako lalabas sa gabi. Salamat sa pag-akay.”
“Hindi ako nag-isa,” sagot ni Ma’am, tinapik ang mesa. “Si Nilo ang nagtiis, si Lia ang lumaban, at ikaw ang tumindig. Ako… nagbukas lang ng pinto.”
Akala niya roon na matatapos ang problema. Ngunit isang gabi, may dumating na tawag mula kay Nilo, pautal, humahagulgol. “Ma’am,” aniya, “yung Tito… bumalik. Dala may alak. Nasisigawan si Mama. Natatakot po ako kay Lia.”
Sa loob ng sampung minuto, nasa barung-barong na si Ma’am. Kasama niya ang barangay tanod at ang social worker. Sa ilaw ng flashlight, nakita nila si Mira—luhaan ngunit nakatayo, nakaharang sa pinto. Sa loob, ang lalaking tinatawag na “Tito”—hindi tunay na kamag-anak—ay nagbabanta, hawak ang bote. “’Wag kayong makialam! Pamilya ito!” sigaw nito.
“Hindi ka pamilya,” sagot ni Ma’am, hindi niya alam kung saang tapang nanggaling ang boses. “Hindi mo pag-aari ang takot nila.”
Sumigaw ang tanod, pumasok ang kapitbahay, at sa ilang sandali ng gulo, nailabas si Lia, nayakap si Nilo, at napaupo si Mira—yakap ang mga anak na parang huling pirasong buhay. Inaresto ang lalaki dahil sa pangha-harass at lasing na panggugulo. Sa barangay hall, umupo si Ma’am sa tabi ng ina. “Mira,” wika niya, “puwede kang magsimula ulit. Nasa tabi mo kami.”
Sumunod na mga araw, parang bagong pahina ang binuklat ng hangin. Sa eskuwelahan, umayos ang upo ni Nilo; hindi na siya nahuhuli sa klase, hindi na siya nag-aabsent nang walang paalam. Kapag recess, makikita siyang dahan-dahang kumakain ng baon—hindi na ubod ng bilis na parang may hahabol. Minsan, mahuhuli mo siyang nakatingin sa bintana, ngumingiti mag-isa, tapos biglang iikot sa pisara at sasagot ng tama sa problemang akala ng lahat ay mahirap.
Isang Biyernes, sinurpresa ni Nilo si Ma’am ng isang papel na may maliliit na letra, maayos na margin. “Ma’am,” wika niya, namumula ang pisngi, “sanaysay po. Hindi po graded. Gusto ko lang pong sabihin.”
Binasa ni Ma’am habang naghihintay siya ng jeep pauwi. Ang pamagat: Assignment na Hindi Ko Nakaligtaan. Isinalaysay ni Nilo ang unang brown paper bag, kung paano niya itinago sa unan, kung paano niya pinakinggan ang tiyan ni Lia sa gabi at kung paano itong tumahimik pagkatapos kumain. Isinalaysay niya ang gabi ng gulo at ang kamay ni Ma’am na parang ilaw sa dilim. Sa dulo, may isang pangungusap na pinakamatagal niyang sinusukat: “Kapag may gurong kumatok sa bahay mo, huwag mong isipin na may kukunin siya. Baka ibabalik niya lang ang ‘bahay’ sa inyo.”
Hindi kinaya ni Ma’am ang bigat ng luhang tinitimpi. Pinunasan niya ang mata, huminga nang malalim, at saka sumulat sa itaas ng papel ng isang salita: “Salamat.” Nilagyan niya ng puso—hindi dahil sa grado, kundi dahil sa aral.
Nang sumunod na PTA meeting, ipinakilala ni Ma’am si Mira bilang bagong food volunteer. Magaling pala itong mag-adobo; mabango ang kusina, masaya ang pila, at natatawa ang mga nanay. Si Lia, naka-headband na dilaw, takbong puwit sa likod ni Nilo na hawak ang bag na hindi na mabigat. Sa harap ng pisara, tinitigan ni Ma’am ang tanaw: ang batang dati’y laging gutom, ngayong busog sa pangarap; ang inang dati’y lugmok, ngayong may hawak na sandok at dignidad; at ang klaseng dati’y mausisa, ngayong mas madalas ang “Ma’am, tulong po” kaysa “Ma’am, hindi ko ’yan problema.”
Isang hapon, pauwi na si Ma’am, narinig niya si Nilo mula sa likod. “Ma’am!” sigaw ng bata, hinihingal. “Meron pa po akong assignment.”
“Akala ko tapos na,” biro ni Ma’am, naka-ngiti.
“Tuloy-tuloy po kasi ’to,” sagot ni Nilo, sinulyapan si Lia at si Mira na naghihintay sa gate. “Assignment ko na po araw-araw: kumain bago matulog, gisingin si Lia nang maaga, tapos pumasok sa klase na may baon na pangarap. ’Yan po ’yung assignment na hindi ko na kailanman kakalimutan.”
“Makakaasa ako sa ’yo,” tugon ni Ma’am, tinapik ang balikat ng bata. “At aasahan mo rin kami. Kapag may gabi ulit na madilim, alam mo na kung sinong kakatok.”
“Alam ko na po,” sagot ni Nilo, ngumiti sa wakas na walang sumisikip sa gilid ng labi. “Yung guro po na may dalang brown paper bag—pero ang laman pala, hindi lang pagkain. Bahay.”
Naglakad silang sabay patungo sa kalsada. Sa likod, ang lumang pisara ay naglaho sa dilim, ngunit sa kalsada, ang ilaw mula sa poste ay sapat para makita ang daang tinatahak. At sa bawat yapak, may bagong aral na hindi nasusulat sa libro: na minsan, ang pinakamahirap na estudyante ang nagtuturo kung ano ang tunay na trabaho ng guro—ang gawing matatag ang tiyan, ang loob, at ang bukas.
