Sa ilalim ng arko ng puti at melokoting bulaklak, kumikislap ang mga ilaw na parang bituin sa kisame ng bulwagang punô ng tawanan at kaluskos ng mga bestidang seda. Nasa gitna si Ana, suot ang simpleng puting bestida na may dilaw na burdang talulot sa dibdib, at ang bagong asawa niyang si Luis, kasing-luntian ng hardin ang kanyang amerikana. Kakakanta lang ng banda ng paborito nilang kundiman nang biglang huminto ang pagsasayaw, at umabante sa gitna ang lalaking nakapulang barong—si Mang Ernesto, ama ni Luis, at bagong biyenan ni Ana—hawak ang mikropono, namumugto ang mata.
Sa ilang buwan na paghahanda, siya ang tinutukoy ng lahat na “kontrabida.” Siya ang humarang sa mga magarbong plano, nagpaikli ng guest list, at pilit na nagpursige sa isang kasunduang pampanatag—prenup—na inakala ng iba’y bitag laban kay Ana. “Kuripot,” bulong ng ilan. “Mapanghusga,” sabi ng iba. Siya rin ang laging tahimik sa mga meeting, nakakunot ang noo, parang lagi na lang may mali. Kaya nang makita siyang humakbang sa gitna, lumamig ang hangin. Sumilip ang kaba sa mukha ng bagong kasal.
“Pasensya na,” bungad ni Mang Ernesto, nanginginig ang boses habang sinasalo ng palad ang dibdib. “Hihingi ako ng ilang minuto—hindi para magbiro, kundi para itama ang matagal ko nang mali.” Napatingin kay Ana ang karamihan; sa gilid, may babaeng naka-royal blue na nagtakip ng bibig, tila handa nang umiyak.
“Papá…” bulong ni Luis, marahang lumapit at hinawakan ang braso ng ama. “Kung tungkol ito sa—”
“Ituloy mo, Pa,” sabat ni Ana, kahit nanunuyo ang lalamunan. “Makikinig kami.”
Huminga nang malalim si Mang Ernesto, at para bang sa pagbuga ng hangin ay lumabas ang bigat ng maraming taon. “Ana, sa mga huling buwan, parang pinanindigan kong maging masama sa mata ng marami. Hinayaan kong tawagin akong kuripot, mapanghusga, at—patawarin mo—hindi sang-ayon sa inyo. Totoo ang isang bagay: takot ako. Takot akong masaktan ang anak ko. Takot akong ulitin ng buhay ang ginawa nito sa akin.”
Tahimik ang bulwagan. Sa bandang likuran, huminto sa pagkain ang isang mesa; pati ang ilaw na kumikindat-kindat ay tila nakinig.
“Nang pakasalan ko ang nanay ni Luis,” nagpatuloy siya, “iisa lang ang dala naming yaman—pangarap. Lumago ang negosyo, pero kapalit ng paglago ay nawala ang asawa ko nang maaga dahil sa sakit. Doon ako natutong kumapit sa numero, sa kontrata, sa tubo—dahil ‘yon ang tanging hindi ako iniiwan. Kaya noong dinala ng anak ko ang isang babaeng kasingliwanag mo, Ana, natakot akong baka hindi mo kaya ang mundong ito. At dahil duwag ako harapin ang takot ko, sinubukan kong kontrolin ang lahat—ang badyet, ang listahan, pati ang puso ninyo.”
Tumingin siya sa anak, saka sa manugang. “Hindi kayo ang may problema. Ako.”
Umugong ang makahulugang bulungan. Si Ana, ramdam ang pag-init ng mata, pero pinigil ang luha. Sa isip niya’y bumalik ang mga gabing wala sa tono ang mga meeting dahil kay Mang Ernesto; ang kurot ng panlalamig kapag inuungkat ang prenup; ang mga birong masakit kapag sinasabing “umaasenso” siya sa apelyido ni Luis. At ngayo’y narito ang lalaking naging anino ng kaba, humihingi ng tawad sa gitna ng bulaklak.
“Pero may isa pa,” tugon ni Mang Ernesto, tinapik ang bulsa at naglabas ng brown na sobre. “Sa hinaba-haba ng pagtatago ko sa likod ng salapi, may ginawa akong hindi pa inaalam ninyo. Hindi ito para patunayan na mabuti ako; ito’y para maituwid ang kabaligtaran noon.”
Pinunit niya ang dulo ng sobre, dahan-dahang hinugot ang dalawang dokumento, at iniabot kay Luis. “Ito ang dahilan kung bakit ko pinilit ang prenup: para masiguro kong ang anumang ipapasok ko sa pamilyang ito ay mapupunta sa inyong dalawa—hindi sa negosyo, hindi sa board, at lalong hindi sa mga kamag-anak kong mahilig sa gulo. Naka-transfer na ang maliit na lote sa San Rafael sa pangalan ninyong dalawa. Doon tayo magtatayo ng libreng klinika, Ana—pangarap mong ilihim sa amin dahil akala mo’y pagtatawanan ka. At itong isa—” inikot niya ang tingin sa mga mesa—“ay kasulatan ng trust fund para sa scholarship ng mga kapatid mong si Lorie at Jomar, hanggang makatapos. Tiyak at pirma na iyon, at hindi ninyo kailangang sumagot sa akin ng kahit piso.”
Parang pumutok ang mga bayabas sa katahimikan. May mga napasinghap, may napaurong sa upuan, at ang bandang kanina’y nagkukumpulan ay isa-isang nagsipunas ng mata. Napakapit si Ana sa braso ni Luis, nanginginig ang balikat. “Totoo po ba ‘to?” halos pabulong ang tanong niya.
“Totoo,” sagot ni Mang Ernesto. “Pero kahit totoo, kulang pa rin ang tawad ko sa’yo. May isa pa akong tungkulin. Huling regalo ng isang lalaki na akala ko’y tinalikuran ka.”
Nagpalipat-lipat ang tingin ng mga bisita sa pinto. Dahan-dahang lumisid si Mang Ernesto, tinapik ang coordinator sa gilid. Bumukas ang pinto ng bulwagan, at pumasok ang isang babaeng payat, mababakas sa mukha ang taon ng pagkakalayo, nanginginig ang kamay habang may hawak na lumang panyo. Pumutok ang iyakan sa gilid; ang babaeng naka-royal blue na kanina’y nagtakip ng bibig ay tumayo, naglakad papasok, at huminto sa liwanag.
“Ma?” bulalas ni Ana, napasapo sa bibig. “Mama?”
“Anak,” halos pabulong na hikbi ng babae, “pasensya na. Ang tagal.”
Parang naglaho ang mga mesa’t ilaw at naiwan ang tatlong taong nagtitinginan. Lumapit si Ana, unang humakbang, tapos tumakbo. Nagyakap sila, mabigat at banayad, parang muling tinahi ang punit ng maraming taon. Si Luis, natigilan, nangingiti habang nagpipigil ng luha. Sa likod, si Mang Ernesto, nakatingala, pinapawi ng hintuturo ang luha sa gilid ng mata, hawak pa rin ang mikropono na parang hawakan ng bangka sa gitna ng alon.
“Paano…?” nauutal si Ana matapos ang mahabang yakap. “Saan mo siya nahanap, Tay—este—Mang Ernesto?”
“Matagal ko nang hinahanap ang nanay mo,” tugon ni Mang Ernesto, tinig na pagod ngunit magaan. “Noong una kitang nakilala, tinanong ko ang kapitbahay ninyo sa Tondo, sinuyod ang barangay sa listahan ng mga koponan ng NGO, naghanap sa mga lumang listahan ng agency sa abroad. Kapag may business trip ako sa Maynila, lumiliko ako sa terminal, nag-iikot, nagbabakasakali. Hindi ko sinabi kay Luis; ayokong hayaang umikot sa ‘utang-na-loob’ ang pag-ibig ninyo. Gusto kong kung dumating man ang araw na makita ko siya, tamang araw—hindi bilang kabayaran, kundi bilang paguwi.”
Umiling si Ana, humahagulgol habang nakatawa. “Bakit hindi mo sinabi? Bakit mo kami pinahirapan sa mga salita mo?”
“Dahil duwag ako,” honestly niyang sagot. “Sa tuwing hindi ko pa siya makita, nagagalit ako sa mundo, at sa galit na ‘yon, ikaw ang napag-initan ko. Pero nang makita ko ang mama mo nitong isang buwan—sumulat ang isang kasamahan niya mula sa shelter—doon ko napagtanto kung gaano kalalim ang hiya ko sa sarili kong ugali. Kaya pinili ko na sa mismong araw na ito, ituwid—sa harapan ng lahat, para wala nang atrasan.”
Niyakap ni Luis ang ama, mahigpit, parang batang sumandal. “Pa, salamat,” pabulong niya. “Bakit hindi mo kami pinapasok sa laban mo?”
“Nakatatak sa akin ang pagkawala ng nanay mo,” sagot ni Mang Ernesto, pinisil ang balikat ng anak. “Ayokong idamay kayo sa paghila at pagtanggi ng mga tao. Pero mali pa rin ang paraan ko. Kaya ito ako—hindi bilang boss ng pamilya, kundi bilang ama na natutong umamin.”
Muling humarap si Mang Ernesto sa mga bisita, nanginginig ang tinig pero matatag. “Sa mga nasaktan ko: humihingi ako ng tawad. Sa mga pinaniwala kong hindi sapat si Ana: mali ako. Ang prenup na pinilit ko, hindi para sa yaman ko—kundi para sa kalayaan nila. At mula ngayon, lahat ng kumita ang kompanya sa huling dalawang buwan—na nakalaan sana sa kung anong luho ng kasal—ilalabas natin para simulan ang libreng klinika sa lupa sa San Rafael. Ipapangalan natin ito sa nanay ni Ana, at sa asawa kong si Lilia. Dalawang babaeng nagturo sa akin kung paanong ang pag-ibig ay paminsan-minsang pagluhod ng ulo para tumayo ang iba.”
Hindi basta palakpak ang sumunod—iyak, tawa, tapik, yakap. Lumapit ang mga ninang, ang mga pinsan, pati ang mga dating nagduda, at isa-isang tumango kay Ana. “Pasensya ka na,” bulong ng isang tiyahin. “Mali kami.” Sa dulo, ang bandang kanina ay nakatigil, marahang tumugtog ng isang himig na parang himig ng paguwi.
Sa gitna ng saya at pag-iyak, humakbang si Ana pabalik sa harap, hinawakan ang mikropono, at tinitigan si Mang Ernesto. “Tatay,” aniya, sinadya ang salitang iyon, “hindi ko man dugo ang tumakbo sa’yo, ramdam kong pamilya tayo. Salamat sa pagbalik ng nanay ko. Salamat sa klinika. Pero higit sa lahat, salamat sa pag-amin mo. Mas mabigat ang katotohanan sa bulaklak, at mas mabango.”
Napatawa ang lahat, pati si Mang Ernesto, habang pinapahid ang luha. “Anak,” sagot niya, “ngayon ko lang narinig na may amoy ang katotohanan.”
“Meron,” sabat ni Luis, nakangiti, hawak ang kamay ni Ana at ng kanyang ina. “Amoy lugaw sa madaling-araw at bagong gupit na damo sa bakuran. Amoy tahanan.”
Nagyakapan silang apat—ang lalaking nakapulang barong, ang anak na naka-lunting amerikana, ang babaeng may dilaw na burda, at ang ina na galing sa mahabang lakad pauwi. Sa likod nila, muling umikot ang mga ilaw, at sa pagitan ng mga bulaklak, naglakbay ang bulong-bulong ng mga bisita: “Akala ko masama siya… akala ko…”
Sa natitirang oras ng gabi, bumalik ang sayawan. Ngunit hindi na ito ang parehong sayaw. Parang bawat hakbang ay mas magaan, bawat tawa ay may pahabol na buntong-hininga ng ginhawa. Sa isang mesa, may batang nagtanong sa nanay niya, “Ma, bakit umiiyak si Lolo na naka-red?” Sumagot ang ina, nakangiti: “Kasi anak, may mga tao talagang matapang—yung marunong magsabing mali sila, at handang itama iyon.”
Bago matapos ang programa, huling nagsalita si Mang Ernesto, mas buo na ang boses. “Ang akala ng marami, masama ang bagong biyenan. Sa totoo lang, masama ang takot ko. Salamat at pinatawad ninyo ako.” Tumingin siya kay Ana at Luis. “Pag-uwi ninyo mula sa honeymoon, pupunta tayo sa San Rafael. Dudungaw tayo sa bakanteng lote, at doon natin sisimulan ang klinika. Ako na ang bahala sa hollow blocks; kayo na sa pangalan.”
“Nasa isip ko na,” sagot ni Ana, nakatawa habang umiiyak. “Klinikang Lilia at Luningning—pangalan ng dalawang ina.”
“Maganda,” wika ni Mang Ernesto, at itinaas ang baso ng tubig. “Para sa dalawang ina, at sa pamilyang pinili.”
Sumabay ang lahat sa pagtaas ng baso. Hindi alak ang laman ng iba—kape, tubig, juice—ngunit iisa ang lasa ng sandaling iyon: ang tamis ng pag-amin, ang alat ng luha, at ang init ng tahanang hindi hinahanap sa apelyido, kundi nililikha sa araw ng kasal at sa bawat araw pagkatapos. At sa mga ilaw na kumikindat-kindat, sa arko ng mga bulaklak, at sa gitna ng mga yakap, unti-unting nabura ang kuwentong “masamang biyenan,” napalitan ng mas totoo: isang amang natutong mahalin nang hindi sa paraan niya, kundi sa paraan ng mga taong minamahal niya.
