Ako si Mara, twenty-one. Wala akong hilig sa drama, sabi ko noon. Practical ako—task list, deadlines, deliverables. Pero may isang bagay na hindi ko isinama sa listahan: kung gaano kabilis gumuguho ang isang bahay kapag tinaasan mo ng boses ang haligi.
Hapon noon, maulap, at naglalakad ang oras sa loob ng lumang sala. Nakalinya sa dingding ang mga lumang retrato—si Mama noong dalaga, si Tito sa sablay, si Tita sa may dagat, at sa gitna, si Lola Rosa, nakangiti, buhok puting-puti na parang sinag sa ulap. Sa mesita, may tasa ng kape at pirasong pandesal na may margarina. Katapat ng tasa, si Lola—nakadaster na rosas, manipis ang braso, may maliliit na kulubot na parang mapa ng nagdaan.
“Lola, nasaan ang resibo ng kuryente?” tanong ko, sabay bukas ng envelope. “Kahapon pa due.” Ngumiti siya, ’yung ngiting may halong hiya. “Anak, itinatabi ko sa Biblia… sandali.” Tumayo siya, dahan-dahan, at lumapit sa aparador. Binuksan ang pahina, naghanap. “Ay, Mara, baka nailagay ko sa lumang kahon.” Nag-init ang batok ko. “Lagi na lang ‘baka’, La. Paano ko mababayaran kung hindi ko makita?”
“Ay, pasensiya na,” sabi niya, mas mahina ang boses, parang dumadaan sa makitid na tulay. “Mahina na rin ang pandinig ko, anak. Ano ulit ‘yon?” Paulit-ulit. Para akong pinapakinggan sa radyo na may static. Sumirit ang inis ko. “Resibo, La! Re-si-bo!” sabay turo ko sa envelope, malakas, matalim. Napalingon siya, medyo nagulat, parang sinabuyan ng malamig na tubig. “Wag mo naman akong sigawan, anak,” pakiusap niya, nanginginig ang labi. “Pinipilit ko naman…”
Hindi ko na pinakinggan ang kasunod. “Kasi La, ang hirap-hirap na ng lahat! Ako ang nag-aasikaso ng bayarin, ako ang kumukuha ng maintenance mo, ako ang naglalaba kung wala si Mama. Tapos di mo pa mahahanap ang resibo? Paulit-ulit na lang!” Humigpit ang kamao ko sa ibabaw ng mesa. Gumalaw ang tasa ng kape; umalog ang likido. “Kung hindi mo kaya, sabihin mo. Huwag mo kong pahirapan.”
Tahimik si Lola. Tumingin siya sa mga retrato sa dingding, parang humahanap ng kakampi. “Mara,” mahina niyang sabi, “pasensya. Nahihirapan na rin ang ulo ko minsan. Pero sinusubukan ko. ’Wag ka sanang magalit.” “Eh kasi—” Naputol ako ng sariling yabag. Pumasok si Mama, may dalang binilad na labada. “Anak, anong nangyayari?” tanong niya. Hindi ako sumagot. Dinampot ko ang bag ko, “Ako na ang maghahanap. Huwag na kayo kumilos. Baka pati kape matapon.” At oo, tumapon nga ang konting kape—sa laylayan ng pink na table runner na hinakot ni Lola noong fiesta ng barangay, hinabing kulay lumang dahon.
Kinagabihan, nahanap ko rin ang resibo sa mismong kahon na sinabi ni Lola. Napatingin ako sa oras—alas-diyes y media. Si Mama, tahimik sa kusina, sinasampay pa sa loob ang hindi natuyo. Si Lola, nasa kuwarto, nakahiga. Sumilip ako, nakataas ang kamay niya sa dibdib, kumikilos ang daliri parang nagdarasal. Gusto kong pumasok at sabihing, “La, pasensya.” Pero sa halip, pinili kong magsalin ng galit sa pagod: “Bukas na lang.”
Bukas ay umulan ng banayad. Maaga akong bumangon. Nasa sala si Lola, nakaupo, may suklay sa hita at maliit na panyo sa mesa. “La, bayad na ‘yung kuryente,” bungad ko, pilit ang lambing. “Salamat, anak,” tugon niya, nakangiti, pero may lungkot sa gilid ng mata. “Gagawa kita ng tsokolate.” “’Wag na, La. Kape na lang.” “Sige,” sagot niya, bumangon, dahan-dahan. Maingat niyang pinatay ang kalan. “Mara,” tawag niya, mas mahina pa, “pwede bang… wag mo na akong sigawan kapag hindi ko agad naririnig? Baka… mas maigi kung hawakan mo na lang ang kamay ko at ulitin mo ng dahan-dahan.” May kung anong kumirot sa dibdib ko—parang sinulid na biglang humigop pabalik sa karayom. “Opo,” mahina kong sagot. “Pasensiya po, La.”
Bumalik si Lola dala ang maliit na tasa. “Ito na.” Inilapag niya sa mesa. Napansin kong nanginginig ang kamay niya. “La, ako na sana—” “Gusto kong ako,” sabi niya, may ngiti. “Masarap pa rin akong magtimpla.” Umupo ako sa tapat niya. Pagkatapos ng ilang higop, nagkuwento siya ng mga simpleng bagay: “Si Lolo mo, noong bata pa, malakas magsigaw sa palengke, pero pag-uwi, hindi siya kailanman nagtaas ng boses sa loob ng bahay. Sabi niya, ‘Rosa, dapat dito sa sala, mahina ang tinig para bumaba ang tapang ng araw.’”
“Ang ganda, La,” sabi ko, natawa ng kaunti. “Mahina ang tinig para bumaba ang tapang ng araw.” “Oo,” sagot niya, tumingin sa bintana. “Pero minsan, nalilimutan ko na rin ang mga paalala. Kaya paulit-ulit. Matanda na.” “Hindi po dahilan ang edad para mapagalitan,” sagot ko. “Pero—” “Pero naiintindihan ko,” mahinang putol niya, “pagod ka rin.” Magaan ang ngiti niya; mas mabigat ang hiya ko. “La, maglalaba po ako mamaya,” sabi ko. “Magpahinga na lang kayo.”
Tanghali na nang biglang sumakit ang tiyan ko sa kaba. Hindi ko makita si Lola sa sala. Wala siya sa kusina. Nasa kwarto siya—nakahiga, nakatingin sa kisame, humihingal. “Ma!” sigaw ko, “si Lola!” Dumating si Mama, agad nilang tinawag ang kapitbahay naming nurse. Dumapo ang mga kamay nila kay Lola, maingat, mabilis, may katahimikan sa gitna ng taranta. “Hypertension flare,” sabi ng nurse, “malamang pagod at kulang sa tulog. Dalhin sa health center.”
Buhat-kamay namin siyang inakay. Sa tricycle, magkatabi kami ni Mama, nakahawak ako sa kamay ni Lola. “La,” bulong ko, “hawak n’yo po ako.” Umiling siya nang bahagya, nagngiti, ‘yung ngiting hindi mo makakalimutan—parang piraso ng hapon sa gitna ng ulan. “Anak,” sabi niyang halos pabulong, “hindi ako galit. Mahina lang talaga… ang boses.” Tumulo ang luha ko sa palad niya. “’Wag ka munang magsalita, La.”
Sa health center, inasikaso agad si Lola. May oxygen, may gamot sa ilalim ng dila. Lumipas ang oras, parang naglalakad na matanda sa pilapil—mabagal pero umaabot din. Pasado alas-singko, lumabas ang doktor. “Stable na po, pero kailangang obserbahan. Bawal mapagod, bawal ma-stress. Higit sa lahat, bawasan po ang sigawan sa bahay. Sensitive na siya.”
Parang sinampal ako ng hangin. Ako ang sigaw. Ako ang ingay. Umuwi akong bitbit ang hiya at panata: bukas, babawi ako. Bibili ako ng paborito niyang putong puti. Babasahan ko siya ng novena na gusto niya. Makikinig ako sa mga kuwento niya kahit paulit-ulit. Buong gabing pinulikat ako ng mga “bukas” na hinabi ng takot at pangako.
Kinabukasan, maaliwalas ang umaga. Bumili ako ng puto, ng yema, ng kape na hindi masyadong matapang. Sa daan, may mga batang nagtatakbuhan, may nagwawalis tatay sa tapat. Pagpasok ko sa bahay, tahimik. “Ma, gising na si Lola?” tanong ko, nakangiti, hawak ang supot. Si Mama, nakaupo sa mesa, hawak ang rosaryo. Mapula ang mata. “Anak,” aniya, “kanina, habang tulog ka pa, bumalik ang hingal ni Nanay. Tinawag ko si Manang nurse… sinubukan namin.” Hindi ko na hinayaang tapusin. Bumagsak ang supot sa sahig—kumalat ang puto, gumulong ang yema. “Nasan si Lola?”
Dahan-dahan akong lumakad papasok sa kwarto. Naroon si Lola—maaliwalas ang mukha, parang natapos ang mahabang lakad. Tahimik. Payapa. Nag-ayos si Mama ng kumot sa dibdib niya, maingat, parang tinatabihan pa rin. “Anak,” pabulong, “hindi na siya nagising.”
Para akong nilunod ng sariling boses na kahapon lang ay bangin. Walang lumabas sa bibig ko. Sumigaw ang loob ko, pero walang tunog. Umupo ako sa gilid ng kama, hinawakan ang kamay niya—malamig na nang kaunti, ngunit mabigat pa rin ng pagmamahal. “La…” bulong ko, “pasensya na.” Naghalo ang luha at snot sa palad ko, pero wala na ang boses na kaya niyang pakinggan. Hindi na niya ako maririnig kahit sigawan ko pa ang langit.
Nagtuloy ang mga araw na parang hindi ako kinikilala ng oras. Dumagsa ang mga kapitbahay, may dalang ulam, rosaryo, kuwento kung gaano sila tinulungan ni Lola noon—pinatahimik ang batang nilalagnat, pinakain ang pusa, pinahiram ng malong sa baha. Sa lamay, nakaupo ako sa tabi ng kabaong, pinagmamasdan ang mukha niyang hindi na nananakit. Dinala ni Mama ang isang lumang radyo—play ng mga lumang kundiman na gusto ni Lola. Sa isang sulok, may album ng mga retrato. Binuklat ko. Naroon ang larawan niya na may hawak na sanggol—ako iyon, bilog ang mata, nakabuka ang bibig. Sa likod ng larawan, may sulat-kamay: “Para kay Mara, kapag hindi mo narinig ang boses ko, tingnan mo ang mga mata mo—nandoon ako.”
Sa gitna ng gabi, tumayo ako at nagsalita sa mga kamag-anak. “Ako po si Mara, apo ni Lola Rosa.” Nanginig ang boses ko, pero hindi na tulad ng kahapon—hindi na matalim; ngayon, malambot na parang sinulid na humahabi. “Kahapon, sinigawan ko po siya. Dahil mahina na ang tinig niya. Akala ko, ako ang malakas. Ngayon, wala na akong masisigawan. At doon ko lang naintindihan: hindi lakas ng boses ang sukat ng pag-ibig. Lakas ng loob makinig.”
Tahimik ang mga tao. May umiyak. May tumango. “Si Lola,” patuloy ko, “kapag hindi ka niya marinig, hahawakan niya ang kamay mo para maramdaman ka. Kapag nagkamali ka, uulit siya, hindi para ipamukha na mali ka, kundi para ipaalala na may oras ka pang itama. Sana, bago po natin tumaas ang boses sa matatanda, unahin nating ibaba ang ulo.” Bumuntong-hininga ako. “Sa mga nag-aalaga ng lola at lolo, pagod tayong lahat. Pero kapag humina ang tinig nila, baka hindi sila umiwas—baka tinatawag tayo para lumapit.”
Pagkatapos ng libing, nanahimik ang bahay. Tinanggal ni Mama ang mga kurtina para malinis. Ibinaba namin ang mga retrato, pinunasan. Habang pinupunasan ko, tumigil ako sa gitna: larawan ni Lola, batang-bata, hawak si Mama na sanggol. Sa likod, may isa pa akong natagpuang sulat: “Rosa—sa panahon na mahina ang tinig mo, piliin mong maging malakas ang haplos mo.” Siguro sulat iyon ni Lolo. Napaisip ako: ilang beses kong pinalakas ang boses kapalit ng haplos?
Bumalik ako sa mesa kung saan tumapon ang kape kahapon. Nandoon pa rin ang mantsa sa table runner. Kinuha ko iyon, isinawsaw sa tubig na may sabon, kinusot nang marahan. Kahit anong kuskos, may bakas pa rin. Hindi ko na pinilit mawala. Tinupi ko at itinabi—paalala.
Pinalitan ko ang tasa ni Lola ng maliit na paso. Nagtanim ako ng money plant—madaling mabuhay kahit sa anong liwanag. Sa tabi ng paso, naglagay ako ng papel na may nakasulat: “Mabagal. Mahina. Pero buhay.” Nagsimula akong magsanay: kapag mataas ang boses ko kay Mama, hihinto ako, iikot ang palad, at ididikit sa balikat niya. “Ma, pakinggan mo ’ko,” sasabihin ko, “hindi ako galit, pagod lang.” At kapag siya naman ang pagod, uulitin ko ang mga salitang natutunan ko kay Lola: “Dito sa sala, mahina tayo para bumaba ang tapang ng araw.”
Isang linggo matapos ang libing, nagpunta ako sa health center at nag-volunteer sa senior citizens’ day. Ako ang tagapagsalita sa tech corner—tuturo kung paano gamitin ang messenger para sa video call. Sa unang araw, puro, “Hah? Pindot saan?” “Anak, nasaan ’yung dot?” “Bakit may tunog?” At wala akong sinigawan. Sa halip, kinabig ko ang upuan ko palapit, hinawakan ang kanilang kamay, at dahan-dahang inulit ang bawat hakbang. Tuwing may hindi makakita, itinuturo ko gamit ang malaki kong daliri, saka ko sasabihin, “Okay lang po. Uulitin natin.” Sa dulo ng programa, may lola na tumawa, may lolo na kumanta ng “Dahil Sa ’Yo” dahil sa saya. Sa boses nila, naaninag ko si Lola—hindi dahil sa tunog, kundi dahil sa tibok.
Pag-uwi, dumaan ako sa sementeryo. Dala ko ang pandesal at kape. Umupo ako sa gilid ng puntod ni Lola. “La,” simula ko, “tinimplahan kita. Hindi matapang, hindi malabnaw. Sakto—parang gusto mo.” Pinikit ko ang mata, inamoy ang singaw. “La, may bago akong ugali: kapag may di ako marinig, hindi na ako sisigaw. Lalapit ako. Hahawakan ko ang kamay. Uulitin ko ng dahan-dahan.” Tumawa ako mag-isa. “Tsaka La, may natitirang mantsa pa sa table runner. Hindi ko na tinanggal. Paalala—na may isang araw na mali ang boses ko, pero hindi na mauulit.”
Umuwi ako sa bahay na mas tahimik. Ibinukas ko ang bintana; pumasok ang hapon. Umupo ako sa sala, sa upuang iniwan ni Lola. Sa dingding, ibinalik ko ang mga retrato. Sa gitna, itinabi ko ang larawan ni Lola na nakangiti. “La,” bulong ko, “salamat sa paghina ng tinig mo. Dahil doon, natutunan kong palakasin ang loob ko—hindi para sumigaw, kundi para magmahal.”
Bago tayo magsalita nang malakas, bago natin idiin ang daliri sa hangin para ituro ang mali, bago natin sabihing “napaka-bagal” o “napaka-kulit,” huminga muna tayo. Tanungin natin: “Naririnig ba nila? O kailangan ko lang lumapit?” Dahil minsan, ang pinakamalakas na paghingi ng tawad ay ’yung marahang paghawak sa kamay at pag-ulit ng salita hanggang umabot. At minsan, ang pinakamalakas na boses sa bahay ay ’yung pinili mong patinagin—para may lugar ang puso ng mga nauna sa atin.
Ngayon, kapag may matatandang mahina ang boses sa pila, hindi ko sila minamadali. Sassabihin ko, “Lola, ako na ang magbabasa.” At tuwing gabi, bago matulog, tinatawagan ko si Mama at sinasabi: “Ma, pakinggan mo ’ko, ha?” At kapag mahina na ang tinig niya, sumasagot ako ng marahan: “Naririnig kita. Kaya natin ’to.” Sa pagitan ng mga salita, naroon si Lola—hindi na kailangan ng sigaw para maramdaman.
