Ako si Eli, Grade 9. Sa eskinita namin, maaga pa lang may huni na ng tricycle, kalansing ng bote, at kaluskos ng plastik na parang bumubulong ng mga sikreto ng magdamag. At sa lahat ng tunog na ’yon, may isang hindi ko kayang tanggapin sa harap ng iba: yung tunog ng kalaykay na humahagod sa semento—tunog ng kariton ni Tatay.
Mambabasura si Tatay. “Eco-collector,” sabi niya kapag may nagtatanong, sabay tawa. Siya ang mangangalakal na kumakatok sa pinto, kumakaway sa tindera, at naglalakad nang tuwid kahit mabigat ang tatlong sako sa kariton. “Magaan ’to,” biro niya minsan, “mas mabigat ang tingin ng tao.” Noon, hindi ko pa nauunawaan ang bigat ng salitang iyon. Nang pumasok ako sa high school, doon ko unang naramdaman na ang tingin ng tao, minsan mas mabigat pa sa kariton.
Tuwing umaga, sabay kaming umaalis. Ako, naka-uniform na berde; siya, naka-orange na polo, kupas na, may damit pang pamunas sa balikat. Hanggang kanto lang ang sabay; ako kakaliwa papuntang school, siya didiretso papuntang palengke. May mga araw na magbubulungan ang kapitbahay: “Ay, ang sipag ni Mang Timo.” May mga araw din na may magpapatawa: “Mang Timo, baka masama sa sako ’yan si Eli, huwag ho!” Tatawa silang lahat. Ngiti lang si Tatay. Ako, sasabay pero sa loob gusto kong matunaw.
Isang Lunes, habang papasok ako, nakasabay ko sina Raymond at Lian—classmates kong araw-araw may bagong kwento, bagong tsinelas, at bagong biro. “Bro,” sabi ni Raymond, nakaturo sa dulo ng kalye, “’yung kariton ni Mang Timo, ang astig. Parang vintage.” Tawanan sila. “Kilala mo ba ’yon?” tanong ni Lian sa akin.
Dumulas ang dila ko bago umabot ang hiya. “Hindi,” sagot ko. “Parang nakikita ko lang dito sa amin.”
Naging malambot ang tuhod ko matapos kong magsinungaling. Pero sa sandaling iyon, parang iyon ang mas madaling daan. Mas madaling maging “wala akong kilala” kaysa “anak ako ng mambabasura.”
Sa school, may isang proyektong “Green Week.” Ipinagmamalaki ng mga adviser ang clean-up drive, segregation, at “pagpapahalaga sa environment.” Nag-assign sila ng speakers: doktor para sa health, inhinyero para sa waste systems, at “frontline worker” daw mula sa barangay. Nang banggitin ni Ma’am ang huli, parang may humila sa lalamunan ko. Kung si Tatay ang tatawagin, ano’ng sasabihin ko?
“May kilala akong mangangalakal,” biglang sabi ni Raymond sa harap. “’Yung kay Eli—’di ba taga-kanto n’yo ’yon?” Namula ang tenga ko. Nagtawanan ang iba. “Uy Eli, close kayo?” biro ni Lian, maamo naman ang tono.
Nagkunwari akong nag-aayos ng ballpen. “Hindi ko kilala,” ulit ko. “Baka ibang Eli.”
Natapos ang araw na para akong naupos na kandila. Umuwi akong mabigat ang bag, mas mabigat ang dibdib. Sa kanto, nandoon si Tatay, pinupunasan ang hawakan ng kariton. “Anak,” sabi niya, nakangiti, “may na-pick up akong kahon, puwedeng gawing lagayan ng notebook mo.” Iniabot niya sa akin; malinis, maayos, para bang bago.
“Oo,” sagot ko, hindi ko tinitingnan ang mata niya. “Salamat.”
Gabi, habang pinapatuyo ni Nanay ang nilabhan sa loob ng bahay, kumuha si Tatay ng pako, martilyo, at pinaganda pa ang kahon. Kumislot ang hiya ko. Gusto kong umamin. Gusto kong sabihing “Tay, sinabi kong hindi kita kilala.” Pero pinili kong manahimik. Mas madaling tikman ang tulog kaysa lunukin ang totoo.
Sumunod na araw, nag-announce si Ma’am: “Sa Green Week, magpaparada tayo ng kariton—symbol ng paggalang sa mga naglilinis ng komunidad.” Palakpakan ang klase. Pinakita niya sa screen ang sample: may bandila, kasali ang barangay. “May papahiram daw si Kap,” dagdag ni Ma’am. “Sino gustong magdekorasyon?”
Parang napaikot ang tingin ko sa buong room. Gusto kong itaas ang kamay ko—anak ako ng mambabasura, kaya ko ’to. Pero sa likod ng ulo ko, nakatirik ang tanong: “Kapag may nakakita sa akin sa likod ng kariton, ano ang sasabihin nila?” Wala akong tinaas na kamay. Si Raymond at Lian, sabay nag-volunteer. “Kami na, Ma’am!”
Hapon bago ang Green Week, dumaan ako sa covered court. Nandoon si Kap, may kasamang ilang mangangalakal. May isang kariton na pamilyar: may gasgas sa gilid, may maliit na tanda ng pintura sa hawakan—’yung binura ni Tatay noong nagbinyag kami ng bagong kariton. Si Tatay mismo ang kasama sa gilid, nakikinig sa instructions. “Mga Tatay,” sabi ni Kap, “salamat ha.”
Tumagos sa akin ang salitang ’yon: “Mga Tatay”—hindi “mambabasura” lang. Napatigil ako. May sanggol sa isang stroller; tuwang-tuwang hinahampas ang hawakan ng kariton. Tawa ang lahat. Tumingin si Tatay sa direksiyon ko; nagtagpo ang mata namin. Hindi na ako nakatago. Kumaway siya, simpleng kaway na hindi humihila, hindi nagtutulak—paanyaya lang.
Gusto kong kumaway pabalik. Pero may mga kaklase ako sa tabi. Naramdaman kong tinitingnan nila ako. Lumiko ako, kunwaring may tatawagin sa kabilang corridor. Mula sa likod, narinig kong sinabi ni Raymond: “Parang anak ni Mang Timo ’yon ah.” Sumagot si Lian: “Hindi, sabi ni Eli hindi niya kilala.”
Doon ako nasugatan, hindi sa salita nila kundi sa salitang ako ang nagpakawala.
Dumating ang araw ng Green Week. Maaga pa lang, puno na ang quadrangle ng mga gawa naming poster: “Love Your Mother (Earth),” “Segregate Today, Smile Tomorrow.” May banderitas sa paligid, may lata ng posporo sa gilid bilang art installation. Nasa unahan ang kariton, pinintang berde, may maliit na bandila ng school. Nakapila ang mga mangangalakal—kasama si Tatay—na parang scout leaders sa field trip.
“Maganda, ’no?” bulong ni Ma’am. Tumango kami. “Tandaan natin,” dagdag niya, “walang maliit na trabaho sa mundong gustong maging malinis.”
Nag-umpisa ang parada. Sumabay ang drum and lyre. Tumalon ang saya ng mga bata sa gilid. Si Kap, nakataas ang pulang sumbrero. At nand’yan si Tatay—nakangiti, hawak ang hawakan ng kariton na may pinong kinang sa araw. Puno ang mata niya ng saya na parang bata sa Pasko.
May sumigaw sa likod ko: “Uy, Eli! Si Mang Timo, ’di ba ’yan ’yung sa inyo? IDOL!” Tumawa ang iba. Parang nagising ang hiya ko mula sa tulog. Pero bago pa ako tumakbo papalayo, may nangyaring kumalas sa plano.
Sa dulo ng parade route, may piling plastic at karton na iniwan ng mga nanonood. Awtomatikong tumigil si Tatay, kinuha iyon at isiniksik sa gilid ng kariton. “Sayang, p’wede pa,” sabi niya. Tumawa ang ilang estudyante: “Naku, kahit sa parade, trabaho pa rin!” Pero si Tatay hindi umimik; inayos niya, ni-zip ang bag, at itinabi.
Doon pumasok si Ma’am sa gitna, pinigil ang drum and lyre. “Tingnan n’yo ’yan,” sabi niya, nakaturo kay Tatay, “iyan ang ibig-sabihin ng tunay na programa: kahit event, hindi show. Gawa.”
Tumahimik ang court. Nakatingin lahat kay Tatay. Hindi siya sanay sa atensyon; nagkuskos siya ng batok, ngumiti, at mahina: “Trabaho lang po.”
Hindi ko na kaya. Lumapit ako mula sa linya ng mga estudyante. “Tay,” tawag ko, malakas para marinig at sapat para masaktan ang hiya sa huli. “Tulungan ko po kayo.” Kinuha ko ang isang sako, ibinuka, at nilagay ang latang nakakalat sa gilid.
Huminto ang oras—o baka ako lang ang huminto. Narinig kong may pabulong: “Anak niya pala talaga.” May iba namang pumalakpak. Sa gilid, nakangiti si Ma’am—hindi ’yung ngiting “finally,” kundi ’yung ngiting “welcome.”
Nagpatuloy ang parada. Pero nagbago ang pakiramdam ko sa lilim ng araw. Ang kariton, na dati kong nakikita bilang kahihiyan, naging parang kariton ng prusisyon: puno ng pasasalamat. Kagaya ng mga santo sa pista, hindi dahil banal, kundi dahil mahalaga sa daloy ng bayan.
Pagkatapos ng programa, lumapit sa akin sina Raymond at Lian. “Bro,” sabi ni Raymond, “ang lupit ng Tatay mo. Parang superhero. Ikaw bakit di mo sinasabi?”
Umamba ang dila ko sa lumang sagot, pero lumabas ang bago. “Kasi nahihiya ako,” tapat kong sagot. “Pero mali ako.”
“Walang hiyaan,” sabi ni Lian, sabay tapik sa balikat ko. “Mas malinis sila sa karamihan sa atin—sila nag-aalis ng dumi.”
Umuwi kami ni Tatay sabay. Hindi niya ako tinanong kung bakit ako lumapit; hindi rin niya ako pinuri. Tahimik naming tinulak ang kariton. Sa kanto, may batang sumigaw: “Mang Timo! Salamat po!” Kumaway si Tatay, at ako, sabay.
Pagpasok sa bahay, kinuha ko ang lumang kahon na inayos niya. “Tay,” sabi ko, “pagod kayo? Gawa tayo ng upuan na may sandalan para hindi sumakit likod n’yo.” Tumawa siya. “Sige,” sagot niya, “ikaw magdisenyo.”
Gabi, habang nagbubuo kami ng simpleng sandalan gamit ang kahoy na tira at pako na pinatagilid, tinanong ko siya: “Tay, napapagod po ba kayo kapag may humahamak?”
“Hindi ako napapagod,” sagot niya, pinapantay ang pako, “pero nalulungkot ako para sa kanila. Kasi ’pag ang tingin mo sa kapwa ay parang basura, sarili mo ang dumi.”
“Pasensya na po,” bulong ko.
“Sa’n?” tanong niya.
“Sa mga araw na… ’di ko kayo kinilala.”
Tumingin siya, kinausap ako gamit ang mata: hindi sermon, hindi luha. “Anak,” sabi niya, “ang trabaho ko hindi ikaw. Pero ang dahilan ko, ikaw. Kung may araw na malayo ka sa’kin, trabaho ko pa ring bantayan ang daan. Pero salamat, kasi ngayon, magkatabi na tayo sa kalsada.”
Tulog na si Nanay, pero ako, hindi pa. Sumulat ako ng proposal para sa SSG: “Project Kariton: Kwento, Kahon, Kalinga.” Nilagay ko roon kung paano maglalagay ng “segregation buddy” sa bawat klase, kung paano magbibigay ng libreng gloves at mask sa mga mangangalakal tuwing Biyernes, at kung paano magkakaroon ng “Kwento sa Kariton”—isang open mic tuwing Green Week kung saan ang mga “eco-collectors” ang magku-kwento kung paano nila nakita ang bayan sa ibang anggulo. Sa dulo, isinulat ko: “Hindi lang basura ang bitbit nila, pati ang mga aral na itinapon natin.”
Inaprubahan ng SSG at principal. Sa unang “Kwento sa Kariton,” si Tatay ang unang nagsalita. “Ako po si Timo,” simula niya, “parang kariton ang buhay ko—maingay minsan, pero umaandar kapag may tulak. At ang tulak ko, anak ko.” Natawa ang lahat, pati ako. Pero nasa puntong iyon ko nakita ang isa pang bagay: kung gaano kasimple ang mga salitang sapat para magbago ang tingin sa sarili.
Dumami ang tumutulong. May nag-donate ng reflectorized vest, may nagbigay ng tubig, may nagkabit ng maliit na payong sa kariton. Kapag may parade o clean-up, hindi na “props” ang kariton; kasama na sa plano. Kapag may batang nagtatapon ng plastic kung saan-saan, hindi na kami p’wedeng manahimik—kasi may mukha nang dadapuan ng hiya: ang tulad ni Tatay.
Hindi ako naging perfecto. May araw pa ring sumisilip ang lumang hiya, lalo na kapag may asarang “anak ng mambabasura.” Pero natuto akong sumagot nang hindi galit: “Oo, anak ako ng nag-aalis ng dumi. Kaya marunong akong maglinis, kahit sa salita.” At sa tuwing sasabihin ko ’yon, parang may nag-aalis ng isa pang kalawang sa loob ko.
Kung may babasahin kang aral sa kuwento kong ito, sana ito: walang trabahong marumi kapag malinis ang dahilan. At walang apelyido ang dapat itago dahil sa tingin ng iba. Kung minsan mong tinanggihan ang taong parte ng pagkatao mo—isang magulang, kamag-anak, o kapitbahay—dahil lamang sa trabaho nila, pakiusap: lumingon ka. Baka sila ang nag-aalis ng mga bagay na ikaw mismo ang nagkakalat—kahit sa puso.
Ngayon, kapag umaga at sumisimang ang liwanag sa eskinita, sabay pa rin kami ni Tatay lumalabas ng bahay. Ngunit iba na ang buhol ng hiya sa dibdib ko—tinabas na ng katotohanan. Sa kanto, nagkakaway kami. Minsan, sabay kong tinutulak ang kariton hanggang doon sa palengke bago ako lumiko sa school. At tuwing may magtatanong, hindi na ako magpapanggap.
“Kilala mo ’yang mambabasura?”
“Oo,” sagot ko, taas-noo. “Kilala ko siya. Siya ang Tatay ko.”
