Ako si Marco, Grade 11. Sa amin, tawag sa umaga ay laban—laban sa pila, laban sa siksikan, laban sa oras. At sa bawat laban, si Kuya Ron ang lagi kong iniiwasan.
Konduktor si Kuya sa lumang jeep ni Mang Lito. Simula nang tumigil si Tatay sa pamamasada, si Kuya na ang tumutulong sa bahay. Mainit ang araw, maalikabok ang daan, at mabigat ang supot ng barya sa bewang niya. Kapag napapadaan ang jeep na sakay siya, tinitikom ko ang mukha ko, pinaplastik ang tingin na parang hindi kami magka-dugo. Kapag natapat ang boses niyang “Bayad po,” ikinukunot ko ang noo at nasa likod ng jacket ko ang mukha—ayokong mapuna ng kaklase ko na kapatid ko ang konduktor.
Isang Lunes ang simula ng hiya ko. Nakatayo ako sa may kanto, bitbit ang bagong bag na pangarap ko mula sa ukay. Dumaan ang jeep nila Kuya. Kumaway siya, nakangiti na parang bata, pawisan at abot-abot ang hingal. “Sakay na, bunso! Late ka na,” sigaw niya sa kumpas na kilala ko mula pagkabata—’yung kumpas na minsang gumabay sa akin noong natutong tumawid.
Hindi ako sumagot. Nagtulog-tulugan akong nagte-text. Sa isip ko, kung sasakay ako, baka marinig ng mga kaklase ko na tawagin niya akong “bunso,” baka makita nilang kinukuha niya ang mga barya habang pumapagitan sa mga tuhod ng pasahero, baka may magbiro—“Uy, kapatid mo pala ’yung konduktor.”
Umandar ang jeep. Nakita ko pang sandaling nalaglag ang ngiti ni Kuya, sabay tingin sa bulsa kung may sukli pa ba. Sumigaw na lang siya, medyo pakunwari ang biro, “O sige, sumakay ka sa susunod ha!” Hindi ako tumingin.
Kinagabihan, nagkita kami sa hapag. Ulam namin tuyo at ginisang gulay. Si Nanay, pagod sa labada. Si Kuya, amoy diesel at araw. Nilapag niya sa mesa ang supot ng barya, inihiwalay ang pamasahe ng bukas at pambayad sa kuryente. “Marco, kung gusto mo, ihahatid na lang kita tuwing umaga,” sabi niya. “Para di ka nag-aalala sa pila.” Tumawa ako, pero may kurot ng yabang. “Huwag na, Kuya. May jeep naman. Tsaka… ayos lang ako.”
Hindi ako handang tanggapin ang grasya kapag galing sa taong ikinahihiya ko.
Makalawa, practice sa school para sa presentation. Maaga akong umalis. Tapat ng kanto, ang araw kulay apdo sa pag-usbong. Pilang habang-haba, bawat pasahero may kanya-kanyang dahilan para mauna. Nagpalit ng ruta ang ilang jeep; may hulihan daw sa kabilang kanto, kaya ang iba, iwas pasada. Tatlong beses na dumaan ang jeep nila Kuya, punô sa unahan pa lang. Sa ikaapat na pagdaan, huminto siya kahit puno. Bumaba. Inalalayan ang tindera ng gulay papasok. Nang nakita ako, kumaway. “Bunso—ah, Marco! Sandali lang ha, pipilitin natin.” Napaatras ako, kunwari busy sa phone. Ang totoo, kinakabahan ako na may makakita. Umandar ulit ang jeep, naiwan akong nakatayo.
Sa kalagitnaan ng init, dumating ang isang jeep, bagong ruta. Sumiksik ako. May tatlong bakante sa dulo, pero singil ng drayber ay doble. Napangiwi ako. Naisip ko si Kuya at ang laging sukli niyang eksakto. Pero nakakahiya raw makitang ako ang sakay sa jeep na pinapasukan niya ng “bayad po.” Kaya nagbayad ako ng sobra—hindi dahil may pera, kundi dahil may pride.
Pagdating sa school, late ako. Nakatikim ako ng sermon. Nagtatawanan ang iba dahil pawis na pawis ako. May kumuwento pang nakakita raw sa akin sa kanto, “Bakit di ka sumakay sa jeep na ’yon? May bakante naman ah.” Umiling ako. “Hindi bagay.” Pero ang totoo, hindi bagay sa akin ang mahiya sa kapatid.
Pag-uwi, inaabangan ko ulit ang jeep. Hapon na, malagkit ang hangin. Dumaan ang jeep ni Kuya, halos wala nang sakay. Huminto sa harap ko. “Sakay ka na.” Tumingin ako sa paligid—may mga kaklase, may mga kapitbahay. Nagkunwari akong hindi narinig. May kumislap na lungkot sa mata ni Kuya, pero tumango siya. “Sige, ingat ka.” Umandar ang jeep. Sumunod ang tingin ko sa likod niya, sa supot ng baryang nakasabit. Parang bigla akong napagod.
Sumunod na araw—eksam. Dapat agahan ko. Pero paggising ko, malakas na ulan. Binaha ang dulo ng kanto. Hindi makapasok ang karamihan ng jeep. Tumunog ang notification ng class group: “Cut-off sa late. Basta di ka makakapasok bago 8:15, zero.” Tinakpan ko ang ulo ng payong, tumakbo sa gilid ng baha, humihingi ng milagro na may jeep. Wala.
8:00 na sa orasan. 8:05. Dahan-dahang naging 8:10, 8:12. Parang punit ang oras sa dibdib ko. Doon ko inamin sa sarili: kung tinanggap ko sana ang alok ni Kuya. Kung hindi ko sana iniwan ang kamay na nakaabot sa akin.
Nag-aabang pa rin ako, nang sumulpot mula sa agos ang jeep nila Kuya. Basâ ang buhok niya, nakatali ang supot ng barya, may tatlong sakay lang sa loob. Huminto sa harap ko. Hindi na siya ngumiti, hindi na rin umasta ng paanyaya. Tumingin lang siya sa akin—hindi galit, hindi nang-uuyam, kundi pagod: “Sakay ka na.”
Umikot ang tiyan ko, parang may tumama sa loob. Sa likod ng windshield, sawang-sawa ang langit sa ulan. Sa gilid ng jeep, may kaklase akong nag-aabang din. Naramdaman ko ang kapirasong hiya na matagal ko nang pinapalaki. Tumingin ako sa kaklase ko, tumingin sa lupa, tumingin kay Kuya. “Huwag na, Kuya. Malapit na rin ako.” Sinara niya ang pinto. Umandar. 8:16.
Nalate ako. Zero.
Pag-uwi, hindi na ako dumaan sa harap. Naglakad ako sa eskinita, umiiwas. Pero pagdating sa bahay, nadatnan ko si Kuya sa sala, nakaupo sa bangkito, nakapatong sa hita ang supot ng barya, pinatutuyo ang papel na basa ng ulan—resibo ng hulog sa kuryente, resibo ng uniform na pinangako niyang siya ang sasagot.
Nag-angat siya ng tingin. “Kumusta exam?” Gusto kong magsinungaling. Pero nasamid ako sa hiya. “Zero,” sabi ko, halos pabulong. “Di ako umabot.” Tumango lang si Kuya. “Pasensiya na kung di kita nasundo kanina. Dumaan ako sa inyo bago ako pumasada, pero ang lalim ng baha sa kanto. Umiikot pa ako ng malayo para makadaan. Nakailang sakay lang ako, pero sabi ko, basta masundo lang kita.” Napatingin ako sa kanya, hindi makapaniwala. “Pumunta ka sa kanto namin?” Tumawa siya nang mahina. “Oo. Ngunit wala ka roon. Akala ko nauna ka na.”
Parang may nabiyak sa dibdib ko. Habang pinipiga niya ang basa-basang piraso ng papel, tumapon ang ilang patak ng tubig—hindi ko alam kung ulan o pawis o luha.
Gabi na, hindi ako makakain. Umiikot sa isip ko ang tanong na matagal ko nang iniiwasan: Bakit ako nahihiyang mahalin ng kapatid ko sa harap ng ibang tao? Bakit ako mas takot sa tingin ng iba kesa sa pagod ng taong nagtitipid ng barya para may baon ako?
Kinabukasan, maaga akong bumangon. Inabangan ko ang jeep nila Kuya sa kanto. Dala ko ang maliit na payong at isang termos ng kape. Pagdating ng jeep, huminto siya kahit wala pang sakay. Binuksan ko ang pinto. “Kuya,” sabi ko, nanginginig ang boses. “Sasakay ako.”
Nagkibit siya ng balikat, kunwaring normal. Pero kumurba ang mga mata niya, ’yung kurbang matagal ko nang nakalimutang tingnan. Pumasok ako at umupo sa tabi ng pinto. “Bayad po,” sabi ko, at iniabot sa kanya ang bayad ko—hindi dahil kailangan niyang singilin ako, kundi dahil gusto kong unti-unting bayaran ang hiya ko.
Habang tumatakbo ang jeep, pinanood ko si Kuya sa trabaho niya. Kung paano siya mag-abot ng sukli na eksakto, kung paano niya alalayan ang lola na hirap umakyat, kung paano niya tawagin ang mga pasahero nang may paggalang—“Ingat po, Ma’am. Dahan-dahan po, Sir.” Sa bawat “po” niya, naalala ko ang mga “huwag na” at “okay lang ako” na ginamit ko para itulak siya palayo.
Sa bandang palengke, napuno ang jeep. Sumakay ang ilan kong kaklase. “Uy, Marco!” bati nila. Sa halimbawa ng dati, pipiliin kong tumingin sa bintana, magpanggap na di ko kilala ang konduktor. Pero ngayon, tumayo ako nang may lakas ng loob. “Guys, si Kuya Ron ko,” pakilala ko. Nanlaki ang mata ng isa. “As in kuya mo talaga?” Ngumiti ako. “Oo. Siya ang dahilan kung bakit lagi akong may sukli, at minsan, kung bakit umaabot ako sa klase.” Tumawa si Kuya, sabay tuktok sa bubong. “Bayan po!”
Pagbaba ko sa school gate, inabot ko sa kanya ang termos ng kape. “Para sa ’yo.” Umiling siya, nagtatanggi. “Huwag na.” Pinilit ko. “Kuya, pakiusap.” Tinanggap niya, dahan-dahan, parang marupok ang tasa. “Salamat, bunso,” sabi niya. At sa unang beses matapos ang matagal na panahon, hindi ako nag-alala kung may makarinig. Naisip ko, kung may magtanong man, sasagot ako ng totoo—oo, bunso ako ng konduktor, at minahal niya ako nang higit sa pamasahe.
Lumipas ang araw. Sa hapon, wala akong masakyan. May rally sa bayan, trapik lahat. Habang pahaba ang pila, tumunumghay ang gutom at pagod. Nasa gilid ako ng kalsada, nag-aalala kung aabutan ako ng dilim. Napadaan ang jeep ni Kuya, punô. Tumingin siya sa akin, kumaway. “Pasensiya, puno na.” Tumango ako—naintindihan ko. Umandar ang jeep at iniwan akong mag-isa sa kanto.
Doon ko naintindihan ang pamagat ng araw na ’yon: Ako ang walang masasakyan—hindi dahil walang dumadaan, kundi dahil ang matagal kong sinakyan ay ang pride ko. Matagal akong kumapit sa takot sa hiya, kaya kahit may sasakyan sa harap ko—isang kapatid na laging handang maghintay, mag-abot, umalalay—pinipili kong hindi sumakay.
Maya-maya, dumating ulit ang jeep nila Kuya, may bakanteng dalawa. Huminto sa harap ko. “Sakay na,” sabi niya, walang sermon, walang kulang. Sumakay ako. “Magkano po?” biro ko, sabay tawa para sindihan ang liwanag sa pagitan namin. Umiling siya. “Sa bahay ka na magbayad—sa kwento mo kay Nanay, kung paano ka nakauwi.”
Sa biyahe, tiningnan ko ang mga kamay niyang may kalyo, ang baradong dumi sa pagitan ng kuko, ang pulso niyang naninindig kapag humahawak sa tuktok para magbaba ng pasahero. Naalala ko kung paanong kamay ding ’yan ang humawak sa manibela noong dinala niya ako sa ospital nang mataas ang lagnat ko. Kamay ding ’yan ang humawak sa notebook kong basa ng ulan at tinuyo sa harap ng bentilador. Kamay ding ’yan ang balikat kong sandalan kapag bigo ako sa exam.
Pag-uwi, naglatag ako ng hapunan. Upo si Kuya, pagod pero masaya. Si Nanay ngumiti habang ibinubuhos ang sabaw sa mangkok ni Kuya. “Ron, sabi ng kapitbahay, may bunso raw na ang bait na kapatid, proud na proud sa Kuya niya.” Nagkatinginan kami. Tumawa. Nagtago ako sa baso ng tubig ang munting luha.
Bago matulog, humarap ako sa salamin. Hindi ko gustong burahin ang hiya—gusto ko lang itong gawing paalala. Paalala na minsan, walang masakyan ang taong tumatanggi sa saklolo. Paalala na may mga kamay na nag-aabot araw-araw, pero hindi natin kinukuha dahil takot tayo sa tingin ng mundo. Paalala na ang tunay na biyahe ay hindi lang mula bahay hanggang eskwela—kundi mula kayabangan hanggang pag-ako, mula hiya hanggang pasasalamat.
Kung may anak, kapatid, o kaibigan kang ikinahihiya dahil sa trabaho nila, tanungin mo sarili mo: sino ba ang binabayaran mo—ang pamasahe ng mundo, o ang utang na loob mo? Bago ka umiwas, bago ka magtago, bago ka magpanggap, isipin mo kung sino ang nagluluwag ng espasyo para sa ’yo sa gitna ng siksikan. Hindi kaaway. Hindi estranghero. Kundi taong, araw-araw, handang sumigaw ng “Ingat po!” kahit hindi siya ang bababa.
Minsan, akala natin kawalan ang sumakay sa jeep ng sarili nating dugo. Pero sa huli, doon pala tayo dinadala sa tamang direksyon—pauwi, pabalik sa pusong marunong magpasalamat.
At kung sakaling muli akong maipit sa pila, marinig ang huni ng tambutso, maamoy ang halong ulan at alikabok, alam ko na ang gagawin. Hihinto ako sa gilid, hihintayin ang jeep na pamilyar ang tunog ng sampay ng barya. At kapag bumukas ang pinto, sasakay ako—hindi lang bilang pasahero, kundi bilang kapatid. Kasi minsan, hindi lang pamasahe ang inaabot ng konduktor—pinararating ka niya kung saan ka dapat: sa tahanan ng paggalang.
