Ako si Joem, Grade 10. May bunso akong si Ben, Grade 2—maiksi ang polo, malaki ang bag, laging may pandesal sa bulsa. At sa tuwing aalala ko ang junior high ko, may isang eksenang paulit-ulit: umaga, usok ng taho, harurot ng mga tricycle sa tapat ng public school… at ang iisang driver na lagi kaming hinahatid, laging nakasumbrero, laging may panyo sa ilong, laging, “Hawak sa gilid, anak. Dahan-dahan.”
Hindi ko alam ang pangalan niya. Sa isip ko, ordinaryong tsuper lang siya na malapit sa eskinita namin. Sa bibig ni Mama, “si Manong,” “si kuya driver,” “’yung maasikaso.” Kapag may tanong ako kung bakit siya palaging available kahit late na kami, simple lang ang sagot: “Suking kapitbahay. Nagkataon lang.”
Pero may mga hindi nagkakataon. May mga bagay na dinadala sa’yo ng araw dahil pinili ng isang taong mahal ka.
Mula nang magsara ang pinagta-trabahuhan ni Tatay sa pabrika, naging kakaiba ang bahay namin. Kapag umaga, tahimik siyang nag-aayos ng mga sirang saksakan, butas na timba, maluwag na bisagra—kahit minsan wala namang sira; parang ginagawa niya lang para hindi mapansin na wala pa siyang bagong trabaho. Kapag gabi, nakatitig siya sa kisame na para bang may isusulat na liham ang ilaw. At sa pagitan ng umaga at gabi, si Mama ang tulay—naglalaba sa kapitbahay, nagtitinda ng kakanin, umaasang “bukas may tawag na.”
Ako ang taga-hatid sa bunso ko kapag maluwag. Pero sa maraming umaga, may biglang preno sa kanto at boses na kilala na namin: “Sakay na, mga anak. Baka abutan kayo ng flag ceremony.” At kapag sumakay kami, lagi niyang hinahaplos ang ulo ni Ben, saka nag-aabot ng panyo. “Hawak dito ha, may lubak sa may tulay.”
Minsan napapailing ako. Sino ba siya para tawagan kaming “mga anak”?
“Kuya, bakit ang bait niya?” tanong ni Ben, minsang napahigpit ang hawak niya sa pandesal.
“Baka anak din siya dati,” biro ko. “At may tsuper ding mabait.”
Natawa si Ben, pero ako, hindi natahimik.
Isang Lunes na maulang-maulan, lumusong kami sa baha. Uubo-ubo ang makina ng tricycle; parang uugong, mamamatay, aarangkada ulit. Sa pagtaas ng tubig, binuksan ni driver ang kurtina ng sidecar. Sumilip ang braso niya. At doon, sa ilalim ng manggas, nakita ko ang pahabang paso sa pulso—eksaktong kapareho ng kay Tatay, noong napaso siya sa bakal na plantsa sa pabrika. Hindi ordinaryong paso; pahilis, parang tandang pahina sa balat.
“Kuya,” bulong ni Ben, “’yung peklat ni Tatay oh, parang ganyan.”
“Hmm.” Pinigil kong tumingin nang diretso. “Maraming may ganyang paso.”
Pero mula noon, naghanap na ng ebidensya ang mata ko. ’Yung paghawak niya sa manibela—pamilyar. ’Yung paraan ng pagbigkas ng “dahan-dahan”—iyon mismong araw ng una kong sumakay ng bisikleta at si Tatay ang nasa likod, nakaalalay: “Dahan-dahan lang.” Kahit ang paghina ng boses niya kapag sinasabi ang “anak” at “ingat” ay parang tunog ng gabi sa bahay namin.
Ayaw kong magtanong. Ang takot ko: baka hindi, at mapahiya. Mas matindi: baka oo, at mas lalong masaktan ang tatay kong ubos na ang lakas sa pagtatago.
Dumating ang araw ng recognition day ni Ben. Huling period, pinatawag ako ni adviser: “Joem, ikaw daw ang susundo sa kapatid mo pagkatapos? Nasa gate daw kayo magkikita.”
“Opo, Ma’am.” Nalilito man, pumayag ako.
Sa gate, siksikan, tatlo-tatlong tricycle, mga batang may ribbons. Naroon si Ben, hawak ang maliit na certificate, nakatitig sa driver na kilala ko—nakasuot siya ng lumang orange na long sleeves, sumbrerong animo’y mas luma kaysa umaga. Sa likod ng tricycle, may karatulang “HULING PASADA.” Siguro biro lang, pero parang may bigat sa salita.
“Kuya!” sigaw ni Ben, sabay takbo sa akin. “Si Manong may binigay. Saging daw. Sabi niya, mas magaling daw sa candy.”
Tumingin ako sa driver. Tumango siya, ngumiti, saka akmang aalis. Pero may tumawid na sasakyan; napahinto siya, napalapit sa amin. Sa lapit, kita ko nang walang maskara ang kalahati ng mukha—at kahit may kunot, kahit may putik, kahit may edad—mukha siya ng taong kilala ko mula loob palabas.
“Manong…” napalunok ako. “Salamat po.”
“Wala ’yon,” sabi niya. “Basta’t hindi kayo mahuli.”
At bago pa siya makaalis, dumating si Tatay mula sa kabilang kanto, pawisan, may dalang pambayad sa kuryente. Nagtama ang tingin nila—ang “Manong” at ang “Tatay.” At sa isang kisap, dalawang salamin ang nagkaharap: iisa lang pala ang mukha.
“Nestor,” tawag ni Tatay.
“Rene,” tugon ni “Manong,” pero ako ang tumigil sa paghinga. Kung si Tatay ay si Rene, sino si Nestor—
“Tay?” halos hindi marinig ang boses ko. Si Ben, napatingala sa akin, nagtatakang kumapit sa laylayan ko.
Huminto ang oras. May mga kapitbahay na napalingon. May gurong nag-usisa. May batang ngumiti, may batang nangopya ng ngiti ng nakakatanda. Si Tatay ang unang pumutol sa katahimikan. Nilapitan niya kami, hinawakan ang kamay ni Ben, saka humarap sa akin. “Anak,” mahina niyang sabi, “ako ’yon. Ako ’yung naghatid sa inyo araw-araw. Nanghihiram lang ako ng tricycle kay Mang Nestor.” Tumingin siya sa lalaking naka-orange. “Salamat, kap.”
Ngumiti si Mang Nestor—hindi pala pangalan ni Tatay, kundi pangalan ng kaibigang nagpapahiram. “Huling pasada ko na ’to, Joem,” sabi ni Mang Nestor. “Si Tatay mo na bahala bukas.”
Sa bahay, hindi agad kami nag-usap. Nakaupo si Tatay sa may pinto, nakatingin sa sapatos niyang maluwag na ang goma. Si Mama, nagkuskos ng plato kahit tuyo na. Si Ben, umiikot ang medalya sa leeg niya, hindi maintindihan ang bigat.
Ako na ang nagsimula. “’Tay… bakit hindi n’yo sinabi?”
“Dahil gusto kong maramdaman mong normal pa rin ang umaga n’yo.” Pinisil niya ang hintuturo, parang sinusuyo ang hiya. “Anak, masakit maging walang trabaho. Mas masakit kapag ang anak mo ang nakakakita. Kaya ako nagmaskara—sumbrero, panyo, kung ano-ano—para driver lang ang makita mo, hindi ang tatay mong naghahanap ng tapang.”
“Pero mas masakit sa ’min ’pag natuklasan naming nag-isa ka sa bigat,” sagot ko. “Nandito kami.”
“’Tay,” singit ni Ben, hinila ang laylayan ni Tatay, “’yung saging mas masarap po kesa candy.”
Napangiti si Tatay. Tumulo ang luha na matagal na niyang tinatanggihan. “Pasensya, mga anak,” bulong niya. “Wala akong maibigay na bago. Pero gusto kong may maibigay akong siguradong meron: oras. Ang oras na hindi kayo malelate. Ang oras na may driver palagi. Kahit ako lang ’yon.”
Lumapit si Mama, hinawakan ang balikat ni Tatay. “Hindi ‘kahit’ ikaw lang. Dahil ikaw. Dahil ikaw ang tatay nila.”
At doon, parang bumigay ang mga dingding na matagal nang nagpipigil ng hangin. Niyakap namin siya—ako, si Ben, si Mama—at sa isang sandali, kahit wala pa ring kontrata, wala pa ring bagong trabaho, parang kumain ang buong bahay ng isang plato ng lakas.
Kinabukasan, maaga kaming lahat. Hindi na nagmaskara si Tatay. Hindi rin na kay Mang Nestor ang tricycle—pero nakahiram si Tatay ng isa pang unit kay kapitan, libre ang boundary tuwing umaga kapalit ng paghahatid ng mga batang malayo. “Programang panubok lang,” sabi ni Kap, “tingnan natin kung uubra.”
Umuwi ako mula school na may ideya. Dumeretso ako kay Sir Ben (guidance counselor). “Sir, puwede po bang mag-propose ng Project Pasada? Listahan ng mga batang madalas mahuli, tapos schedule ng mga tricycle sa barangay na pwedeng maghatid. Gas allowance galing sa PTA, pero may counterpart ang barangay.”
Tumingin si Sir Ben, parang nakakita ng unripe na mangga na sinubukan pa ring kainin at nagustuhan. “Sulat mo. Present mo sa PTA.”
Pinagpuyatan ko. Isinulat ko kung paano hahatiin ang ruta, paano iikot ang gastos, paano iiwas sa pamumulitika. Sa dulo, inilagay ko ang isang linyang mas mahalaga kaysa table at budget: “Dignidad ang gasolina: ang tatay na motorista ay hindi lamang tagahatid; siya ang unang guro ng oras at pag-iingat.”
Inaprubahan ng PTA. Nag-donate ang ilang magulang ng dalawang helmet at isang ilaw. Si Ma’am Divina, nag-assign ng volunteer na mag-aabang sa gate para maglista, hindi para manumbat kundi para magpasalamat.
Naging buhay ang umaga. May limang tricycle na umiikot tuwing Lunes at Biyernes para sa mahahaba ang lakad. Si Tatay ang lead—hindi dahil pinakamabilis, kundi dahil pinakamarunong huminto para iabot ang pandesal sa batang kumakalam ang sikmura. Si Ben, proud na nakasakay sa “Ama” na driver. Ako, naging coordinator na may laging hawak na radyo at listahan.
At may isang hindi namin inaasahan: sa dami ng hinatid, mas konti ang umaalis na walang ngiti. Kapag sama-sama kang dumarating, parang sabay ding dumarating ang loob mong mag-aral.
Dumating ang intrams. Kailangan namin ng pondo para sa team. Nag-isip si Tatay. “Pwede tayong mag-Huling Pasada Night Ride,” sabi niya. “Kapag Sabado, mamimitas tayo ng mga sasama sa maikling parada para sa donasyon. Lahat ng kita, sa school teams. Lahat ng driver, libre—panglaba lang ng langis.”
Sumama ang barangay. Naging parang piyesta. May ilaw sa bubong ng tricycle, may banderitas. Umikot kami sa apat na purok, dumaan sa harap ng karinderya, palengke, at kapilya. Si Ben, kumakaway. Si Mama, nag-aabot ng sobre. Si Tatay, nagmamaneho na parang hinihele ang gabi.
Sa dulo, may babaeng nagparinig: “’Yaan mo, kapag may oras, magtatrabaho rin ang tatay mo, huwag muna driver.” Masakit pakinggan. Naramdaman ko ang init sa batok. Haharap sana ako—pero inunahan ako ni Tatay. Ngumiti siya, tumango. “Salamat sa payo,” sabi niya. “Sa ngayon, dito muna ’ko mas kailangan.”
Doon ko natutunang may dalawang uri ng hiya: ’yung hiya na sumasakal, at ’yung hiya na inuubos mo para makahanap ng paraan. Ang nauubos—’yon ang mas mabangong uri. At nakita kong ubos na sa kanya ang ganong hiya.
Ilang buwan pa, nakahanap ng bagong trabaho si Tatay bilang maintenance sa eskwelahan mismo. Hindi malaki ang sahod, pero sapat para tumigil sa panghihiram ng tricycle tuwing umaga. Huwag kang magkamali: hindi namin tinalikuran ang Project Pasada. Lalo naming pinalakas, kasi sumunod na taon, may mas malalayo pang bata.
Minsan, sinusundo ko pa rin si Ben. Kapag may nakasalubong akong tricycle na punô ng batang nagkukuwento, kumakaway ako. At sa bawat kaway, naaalala ko ang umagang halos malunod ako sa hiya at tanong—at kung paano ako niligtas ng tatay kong marunong magtago hindi para manlinlang, kundi para protektahan.
Kung may driver sa buhay mo—tatay, nanay, lolo, tita, kapitbahay—na naghahatid sa’yo araw-araw, kahit mahirap, kahit walang laman ang bulsa, alalahanin mo:
Minsan, ang pinakamasarap na regalo ay hindi bago, hindi mamahalin—oras lang, at pagod na handang kainin para sa’yo.
Minsan, ang tawag na “anak” ay hindi sa dugo lang nanggagaling, kundi sa araw-araw na paghatid kahit hindi ka nila kadugo.
Minsan, ang maskara ay hindi para magpanggap, kundi para itago ang hiya habang inaayos ang buhay para sa’yo.
Bago ka magreklamo na maaga kang gigising, magpasalamat ka sa maagang nagising para sa’yo.
Bago ka mainis sa bagal ng tricycle, isipin mo ang kamay sa manibela na nanginginig na sa pagod pero steady pa rin para hindi ka matisod.
Bago ka tumakbo papasok ng gate, lumingon ka—may taong huminto para ikaw ay makarating.
At kung may pagkakataon kang tumulong, tumulong ka. Maglista ka sa Project Pasada ng barangay n’yo, mag-abot ka ng pang-gas, mag-alok ka ng helmet, magbigay ka ng pandesal. Dahil sa huli, ang paaralan ay hindi lang lugar ng libro—ito rin ang terminal ng kabutihan na dinaanan ng maraming pagod na makina, pero hindi napagod magmahal.
Ngayon, tuwing maririnig ko ang ugong ng tricycle sa umaga, hindi na ingay ng kalsada ang dating. Parang himig na ng bandila sa flag ceremony: paalala ng oras, paalala ng dangal. At sa bawat “dahan-dahan” na bulong ng hangin, naririnig ko ang boses ng tatay ko:
“Basta’t hindi ka mahuli sa pangarap mo, anak—ako ang unang sakay.”
