Ako si Neo, Grade 10. Umuulan noon, at ang gate ng eskwela amoy bakal at putik. Naka-green akong polo, nagtatakip ng bag para hindi mabasa ang module. Sa gilid, nagtitili ang mga kaklase—may sumisigaw, may nagtatawanan, may nagvi-video pa. Sa gitna ng kulo, sumulpot si Tatay, suot ang lumang jacket na kahel at may hawak na payong. Nakalantad sa dalawang kamay niya ang itim na sapatos—gasgas ang dulo, halatang maraming dinaanan. “Anak,” tawag niya, hinihingal, “na-iwan mo ‘yung sapatos mo sa bahay. Bawal daw rubber shoes sa exam.” Hindi ko napansin na nakatingin ang mga nasa likod ko. “Uy, sapatos ng lolo!” bulong ng isa. “Pre, parang helm ng barko—puro butas!” tawa naman ng isa pa.
Sumiklab ang init sa batok ko. Ang totoo, akin ‘yung sapatos na ipinasadya ni Tatay—pero sa palagay ko, mas nakakahiya ‘yong ayos niya: basa ang laylayan, nanginginig ang mga daliri, may putik ang pantalon. Hindi ko na inisip na umuulan nang malakas. Inagaw ko ang sapatos at lumapit ako sa kanya, pabulong pero matalim: “Tay, dito pa talaga? Nakakahiya naman. Tignan niyo ‘yung tsinelas n’yo—butas na nga, kayo pa ang nagdala.” Napaatras siya, tila natamaan hindi ng ulan, kundi ng salita ko. “Pasensiya na, anak,” bulong niya. “Gusto ko lang masunod ‘yung patakaran.” Tumawa ulit ‘yung nasa likod ko. Hindi ko tiningnan. Tinakpan ko ng bag ang sapatos, tumalikod, at pumasok sa loob. Naiwan si Tatay sa may poste, bitbit ang payong na nakatiklop.
Sa exam, ang ingay ng ulan parang kalansing ng konsensya sa bubong, pero inunahan ko ng yabang: “Wala ‘yon, exam muna.” Paglabas ko, wala na ang ulan, may putik na lang sa bangketa. Sa gate, wala na rin si Tatay. May chat ang tropa: “Pre, alaga mo pala si Tatay mo sa serbisyo—delivery boy ng sapatos,” sabay tawa emoji. “Di na ‘yan,” sagot ko, at ni-mute ang GC.
Pag-uwi ko, tahimik ang bahay. Si Nanay, naglalaba, nakalublob ang kamay sa sabong naglalangis. “Si Tatay?” tanong ko, kunwari wala lang. “Nasa talyer,” sagot niya, “pumasok ulit pagkatapos ka ihatid.” “Kahit umuulan?” “Oo. Sabi niya, sayang ang oras.” Tahimik akong nagbihis, sabay tapat sa lalagyan ng wallet—doon ko lagi nilalagay ‘yung ipon kong galing sa pagtetext at paglalakad pauwi. Nawala ang tatlong daan. Napakunot ako. “Nay, may kumuha ba ng pera sa wallet ko?” Umiling siya. “Wala akong binuksan, anak.”
Nainis ako. Baka si bunso. Baka ako ang nakalimot. Habang nagbibilang ako ng dahilan, napansin ko sa lamesa ang maliit na resibo na basa pa sa gilid. “Bakit may resibo dito?” kinuha ko. Sulat-kamay: SAPATERO – Palit talampakan, tahi sa gilid, ayos butas sa dila. P300. Sa baba, may lihit na tinta: “Salamat po, Tatay Nardo.” Tumigil ang oras. Tatlong daan. Eksakto sa nawawala.
“Anak,” sabi ni Nanay, lumapit, “iniwan ‘yan ni Tatay. Sabi niya, para alam mo kung saan napunta ‘yung pera.” “Pera ko?!” halos pasigaw ko. “Kinuha niya ‘yung ipon ko para sa sapatos niyang butas?” tumaas ang boses ko, halatang nagtatanggol ng pride. “Hindi,” sagot ni Nanay, mahinahon pero tiyak, “pera mo ang ipinangayos niya sa sapatos mo.” Napatingin ako. “Ha?” Ipinatong niya ang palad sa resibo. “Dinala niya sa sapatero ‘yung sapatos mong itim kagabi. Pinapalitan niya ang talampakan at pinalagyan ng tahi sa gilid para tumagal sa ulan. Kulang ang dalang pera niya—ayaw niyang galawin ‘yung budget sa kuryente at bigas. Sabi niya, nakita niya ‘yung tatlong daan mong nakaipit sa lumang libro. I-message ka sana, pero malapit nang magsara ang sapatero, at may exam ka ngayon. Kaya nanghiram siya—at iniwan ‘yung resibo para ipaalam sa ‘yo.”
Umupo ako. Parang umupo rin ang konsensya sa dibdib ko, mabigat. “Tay—para sa akin pala ‘yon?” “Oo,” sagot ni Nanay, at nagpakawala ng maliit na buntung-hininga. “Kanina pa niya iniikot ‘yung kalsada para maabutan ka bago ka matawagan ng guard. Umuulan. Nabasa siya. At narinig ko ring… may humalakhak daw sa likod mo. Okay lang, sabi niya. Basta maibigay ‘yung sapatos sa anak niya.”
Sumakay ang tahimik sa loob ng bahay. Lahat ng ingay ng hapon—ang patak ng gripo, ang huni ng bentilador—naging paalala sa akin na may mas malakas pa palang tunog kaysa ulan: ‘yung tunog ng salitang “nakakahiya” na binitiwan ko.
Kumagat ang liwanag sa pinto—dumating si Tatay, amoy langis at ulan. Basâ ang jacket, nanlalata ang payong. “Anak,” bati niya, parang walang nangyari, “kumusta exam?” Hindi ko agad nasagot. Pinagmasdan ko ang tsinelas niyang may butas—hindi pa niya napapalitan. Mabilis akong tumayo. “Tay,” sabi ko, nanginginig ang boses ko, “pasensya na po… kanina… sa gate.” Kumamot siya ng batok, ngumiti, ‘yung tipid. “Wala ‘yon. Naiintindihan ko naman. Mga bata…” “Hindi, Tay,” putol ko, “walang ‘bata’ sa bastos. Mali ako.”
Tahimik siyang naupo. Kinuha ko mula sa kwarto ‘yung sapatos—pinunasan ko ang putik, tiningnan ang gilid. Nandoon ang bagong tahi, malinis, pantay. Inangat ko ang talampakan—bagong goma, matibay. Parang may sumundot sa mata ko. “Pera ko pala ‘yung…,” hindi ko na natapos. “Sa’yo pa rin ‘yon,” sagot niya, “sapatos mo ‘yan. Hiniram ko lang. Naisip ko kasi, kapag naglakad ka sa ulan at pumasok sa silid, hindi mo kailangan magkunwari na hindi basa ang paa mo. Gusto kong matibay ang lakad mo.”
At doon ako tuluyang binitawan ng yabang. “Tay, bakit ‘di mo sinabi? Akala ko—” “Na kinuha ko nang walang paalam?” napailing siya, hindi galit, kundi parang mas nasaktan sa naisip ko. “Pasensya na kung ganu’n ang dating. Minsan, mabilis ang araw, mabagal ang paliwanag.” Hinubad niya ang tsinelas at tumawa nang konti. “Mas maaga kong pinili ipagawa ang sapatos mo kaysa bumili ng bago para sa akin. ‘Yung tsinelas ko, tiisin ko na. Madali namang umiwas sa butas; mas mahirap umiwas sa pangungutya na tatama sa ‘yo.” Napayuko ako. “Tay… kanina, tumama na sa ‘yo.”
Lumapit si Nanay, inilapag ang tuwalya sa balikat niya, pinunasan ang buhok. “Kumain muna tayo,” sabi niya, “may tinola.” Umupo kami. Tahimik akong sumandok ng sabaw. “Tay,” sabi ko ulit, “salamat po. Bukas, ako na ang bibili ng tsinelas ninyo. At kung gusto n’yo… sapatos.” Iniling niya ang ulo. “Hindi kailangan agad. May mas kailangan ka pa.” “Alin?” “Lakasan ang loob. Hindi ‘yung bumabalik sa pang-aasar, kundi ‘yung marunong tumayo at magsabi ng totoo.”
Kinabukasan, maaga akong pumasok. Suot ang sapatos na inayos. Sa gate, naabutan ko ang dalawang kaklase kong nagtatawanan kahapon. “Pre,” sabi ng isa, “ayos na ‘yung sapatos mo ah.” “Oo,” sagot ko, diretso ang tingin, “ipinasadya ni Tatay kagabi kahit umuulan. Hiniram niya ‘yung ipon ko para mahabol ang sapatero. Salamat sa mga tawa ninyo kahapon—napaisip ako kung sino ang tunay na butas: ‘yung sapatos, o ‘yung ugali ko.” Natahimik sila. “Bro, sorry,” sabay sabi ng dalawa, halatang nagulat sa sagot ko. “Di namin alam.” “Oo,” sagot ko, “ako rin kagabi lang nakaalam.” Lumapit si guard, nakangiti, “Ayos ka, iho.” Tumango ako. “Kailangan.”
Pag-uwi, dinala ko si Tatay sa palengke. May maliit kaming budget—galing sa inipon ko ulit at sa kaunting dagdag sa baon na tinipid ko. Bumili kami ng matibay na tsinelas. Pinipisil ni Tatay ang goma, parang bata. “Ayos ‘to.” “Subukan n’yo,” sabi ko. Isinuot niya. “Parang bago ang lupa,” biro niya. Tumawa kami. Dumaan kami sa sapatero. “Tay Nardo!” bati ng sapatero, “kumusta ‘yung ayos?” “Matibay,” sagot ni Tatay, “salamat.” “Magkano po ‘pag ganito uli?” tanong ko. “Depende sa sira, iho. Pero lagi kong tinitipid ‘pag estudyante.” Tumango ako. “Salamat po.”
Nang gabing iyon, ibinalik ni Tatay sa mesa ang tatlong daan—hindi pera, kundi maliit na supot ng kutsilyong pang-ahit ng goma, pandikit, at sinulid pang-ayus ng gilid. “Para kapag may konting punit, ikaw na ang unang aayos,” sabi niya. “Huwag mong hihintayin lumaki ang butas bago kumilos.” “Sa sapatos, o sa puso?” tanong ko. “Sa lahat,” sagot niya, tumatawa.
Lumipas ang mga araw. Sa school, kapag may nakita akong pinagtatawanan, hindi na ako sumasabay. Minsan, sinasabi ko, “Baka may resibo ‘yan na hindi natin alam.” At madalas, totoo. May kaklase kaming laging late—akala namin tamad. Yun pala, hatid-sundo ang dalawang kapatid tuwing umaga. May isa pang laging punit ang damit—yun pala, dumadaan sa maliit na bakod para makatipid sa tricycle. Marami palang sapatos sa mundong hindi mo alam ang pinagdaanan.
Isang linggo, umuulan ulit. Pumwesto ako sa gate pagkatapos ng klase. Dumating si Tatay, dala ang payong at nakasuot na ng bagong tsinelas. “Anak,” bati niya. “Tay,” sagot ko, “dito na ‘ko maghihintay sa inyo palagi ‘pag umuulan. Para kung may mapahiya man sa gate, ako na ‘yon.” Tumawa siya, pinisil ang balikat ko. “Hindi na natin kailangang ipagpalit ang hiya sa pag-ibig,” sabi niya. “Piliin natin ang tamang salitang ipapalit: pag-ako.”
Ngayon, tuwing makikita ko ang lumang sapatos sa ilalim ng kama—malinis na ang tahi, maayos na ang talampakan—naaalala ko ang resibo sa lamesa at ang tatlong daan na hindi ko na ibinalik sa wallet, kundi ibinayad sa leksyon. Bago ako magbitiw ng pangungusap na parang matulis na payong, tinitingnan ko muna kung sino ang mababasa. Bago ko pagtawanan ang butas ng iba, tinitingnan ko muna kung may butas sa loob ko na dapat tahian.
At sa tuwing magtatapat si Tatay ng payong sa gate, hindi na ako nagtatago sa likod. Lumalapit ako, inaabot ‘yung payong, at sabay kaming uuwi. Kung may magtanong: “Saan mo pinagawa ‘yang sapatos?” ngingiti ako at sasagot, “Sa taong marunong umunawa. Tahanan ang tawag sa tindahan niya, at bayad doon ang tatlong daang piso—at isang buong puso.”
