Sa lumang kahariang nakatago sa likod ng mga bundok at palayan, lumaki si Prinsipe Rafael sa marmol na sahig, gintong kubyertos, at silid na napapaligiran ng mga painting ng mga lolo’t lola niyang hari. Sa labas ng bintana ng palasyo, tanaw niya ang malalawak na palayan na mistulang dagat na berde, pero hanggang doon lang ang alam niya tungkol sa kaharian—maganda itong tingnan mula sa malayo.
Nang pumanaw ang kanyang ama na si Haring Arturo, si Rafael ang itinakdang tagapagmana. Isang linggo bago ang koronasyon, binigyan siya ng Konseho ng makapal na folder—mga papeles ng buwis, listahan ng utang ng kaharian, at mga kasunduan sa mga dayuhang negosyante. Isang dokumento ang pinakatumatak sa kanya: kasunduan sa pagbebenta ng malaking bahagi ng lupang sakahan sa isang banyagang kompanya kapalit ng malaking halagang makakabayad sa utang ng kaharian. Isang pirma niya lang, mawawala ang malaking parte ng palayan, at maililipat sa mga pabrika at resort. “Ito ang pinakamadaling paraan, Kamahalan,” sabi ng Punong Ministro. “Bago pa man kayo maupo, malinis na ang mga utang.”
Pero hindi mapakali si Rafael. “Ano’ng mangyayari sa mga magsasaka?” tanong niya. “May plano ba para sa kanila?” Sagot ng Ministro, “Makakahanap sila ng trabaho sa pabrika. Mas moderno, mas maunlad. Huwag kayong mag-alala, Mahal na Prinsipe. Hindi nila maiintindihan ang komplikasyon ng mga kontrata—basta may sweldo, masaya na sila.”
Noong gabing iyon, mag-isa si Rafael sa terasa ng palasyo, hawak ang dokumentong hinihingan ng pirma. Sa malayo, kumikislap ang ilaw ng mga bahay sa paanan ng bundok. Naalala niya ang kuwento ng kaniyang ama noong bata pa siya: “Isang araw, anak, maglilibot ka rin sa kaharian, pero hindi bilang prinsipe—bilang karaniwang tao. Para maintindihan mo kung sino ang tunay mong pinaglilingkuran.” Noon, inakala ni Rafael na kwento lang ‘yon para padaliin ang pagtulog niya. Ngayon, parang nagbalik na utos na hindi niya pwedeng takasan.
Kinabukasan, bago pa man sumikat nang husto ang araw, lumabas siya ng palasyo nang walang korona, walang sash, walang kahang-hangang kabayo. Naka-simpleng kayumangging polo, lumang pantalon na sinadyang dumihan, at tsinelas na mas bagay sa bukid kaysa sa palasyo. Isang matandang katiwala ng palasyo, si Lolo Ben, ang nag-ayos ng lahat. “Kamahalan—este, iho,” sabi nito habang inaayos ang strap ng lumang bag sa balikat niya, “walang makakakilala sa’yo sa kapirasong batang litrato sa pera. Huwag kang mag-alala. Pero tandaan mo, huwag mong ipapakita ang tunay mong singsing.” Kinuha ni Rafael ang ginintuang singsing na may sagisag ng kaharian, at isinilid sa bulsa. “Rafa na lang po ang itawag sa akin,” sabi niya. “Hindi na prinsipe sa lugar na pupuntahan ko.”
Dinala siya ni Lolo Ben sa pinakaliblib na baryo sa laylayan ng kaharian—ang San Isidro, isang nayon na napapaligiran ng palayan at ilog. Pagdating nila, sinalubong sila ng amoy ng basang lupa, tunog ng palakang nag-iingay sa irigasyon, at tawanan ng mga batang palakad-lakad sa pilapil na parang wala silang problema sa mundo. “Dito ka muna, Rafa,” sabi ni Lolo Ben. “Nakakilala ako noon dito—si Mang Turo, isa sa mga pinakamagaling magtanim sa buong kaharian. Pero matanda na siya. Kulang na kulang sa tulong.” Umalis na si Lolo Ben matapos magpaalam, iiwan si Rafael sa gitna ng buhay na hindi pa niya kailanman naranasan.
Sa gilid ng isang pilapil, nakita ni Rafael ang isang matandang lalaki na naka-sumbrerong buri, nakaupo at humihingal, hawak ang kanyang likuran. Basa ng putik ang pantalon nito, malinaw na nadulas sa pilapil. Sa tabi niya, sumasayaw sa putik ang mga batang lalaki, nagtatawanan habang nagbubulungan, pero halatang nag-aalala rin sa matanda.
“Mang Turo?” maingat na tanong ni Rafael habang lumalapit. “Ayos lang po ba kayo?”
Napatingala ang matanda, bakas sa kulubot na mukha ang pagod pero may matalim na liwanag pa rin sa mata. “Ayos lang, iho,” sagot nito, pilit na ngumiti. “Nadulas lang si lolo mo. Kasalanan ko, pinilit ko pa ring tumulong mag-ani kahit utos na ng likod ko na magpahinga.”
Hinila ni Rafael ang braso nito at tinulungang bumangon. Sa sobrang lambot ng pilapil, hindi naiwasang lumubog ang sapatos niya sa putik hanggang bukong-bukong, pero wala na siyang nagawa. Narinig niya ang tawa ng mga bata sa likuran. “Uy, tingnan niyo ‘yung bagong salta! Nalubog agad!” Sigaw ng isa. “Hindi marunong maglakad sa bukid!” sigaw ng isa pa, sabay hagikgik.
Napahiya si Rafael, pero nginitian lang niya sila. “Una kong araw,” depensa niya. “Turuan niyo na lang ako kaysa pagtawanan.” Nagkatinginan ang mga bata, tapos sabay-sabay na tumawa ulit—pero sa pagkakataong ‘yon, may halong tuwa at pagtanggap na. Lumapit sila, nagpaliwanag kung paano maglakad sa pilapil nang hindi sumasadsad, saan pwedeng tumapak, at aling parte ang siguradong lulubog.
“Rafa ang pangalan mo, ‘di ba?” tanong ng isang batang naka-dilaw na t-shirt. “Ako si Jun, sila sina Tonton, Lito, at Boyet. Dito kami palaging naglalaro kapag tapos na sa gawaing bahay.” Napansin ni Rafael na kahit putikan, masaya ang mga bata. Wala silang mamahaling laruan, pero sa bawat talsik ng tubig at putik, para silang nasa pinakamahal na resort sa mundo.
Sa sumunod na mga araw, nanatili si Rafael sa nayon bilang “pinsan” daw ni Lolo Ben, na galing sa malayong lugar at naghahanap ng trabaho. Natulog siya sa maliit na kubong natitirhan ni Mang Turo, kumakain ng simpleng kanin, tuyo, at gulay na galing sa sariling bakuran. Sa umaga, sumasama siya sa mga magsasaka sa bukid, nag-aararo, nagtatanggal ng damo, at natutong sumunod sa agos ng tubig sa irigasyon. Sa gabi, nakikinig siya sa kuwento ng mga matatanda tungkol sa dating hari na sinasabing mabait pero malayo.
Isang gabi, habang nakaupo sila ni Mang Turo sa harap ng lamparang de-gas, lumabas ang usapin tungkol sa pagbebenta ng lupa. “Narinig mo na ba ‘yang balita, Rafa?” sabi ni Mang Turo, pinapagulong ang tasa ng kape sa palad. “Sabi ng kapitan, baka ibenta raw ‘tong palayan sa mga dayuhan. Gagawin daw na pabrika at resort. Maganda raw, moderno. Pero ewan ko. Ang tanong ko lang, saan kami pupunta?”
Natahimik si Rafael. “Hindi po ba kayo na–konsulta?” tanong niya. “Wala po bang pulong tungkol doon?”
“May pulong,” sagot ni Mang Turo, mapait ang ngiti. “Pero pinapirma kami sa papel na hindi namin naiintindihan. Sabi, para raw ‘yon sa ‘bagong kinabukasan.’ Eh paano mo naman tatanggihan kung ang dala sa iyo ay mga pangakong sweldo at libreng bahay? Pero sa totoo lang, takot kami. Dito na umiikot ang buhay namin. Dito ipinanganak ang mga anak namin, dito na dinala sa sementeryo ang mga magulang namin.”
“Galit po ba kayo sa hari?” maingat na tanong ni Rafael, parang bata na naghihintay sa sagot.
Umiling si Mang Turo, waring napaisip. “Sa totoo lang, hindi. Ni hindi nga namin siya nakikita. Pero alam mo kung kanino kami takot? Sa mga taong nagsasabing galing sila sa palasyo pero puro pangako lang ang bitbit. Mga papel at pirma nila ang kumikitil sa kabuhayan namin, hindi ang mukha ng hari sa pera.” Tumingin ito kay Rafael, tila sinusuri ang mukha niya. “Pero alam mo, may kwento kami dito tungkol sa hari noong bata pa siya.”
Napakunot-noo si Rafael. “Kwento po tungkol kay Haring Arturo?”
“Oo,” sagot ni Mang Turo, ngumiti nang bahagya. “Bago siya naging hari, nagpunta raw siya sa mga baryo nang nakapangkaraniwan, gaya mo. Nakisama sa mga magsasaka, natulog sa kamang banig, nakisalo sa kanin at asin. Sabi ng lolo ko, may iniwan daw siyang singsing sa isang pamilya bilang pangako na hindi niya kakalimutan ang pinanggagalingan ng pagkain sa palasyo. Singsing na may sagisag ng araw at tatlong bituin.” Napatingin si Rafael sa sariling bulsa, kung saan naroon ang kanyang ginintuang singsing na may parehong ukit. “Ang sabi pa ng kwento,” dugtong ni Mang Turo, “balang araw, babalik din daw ang anak ng haring ‘yon para alamin kung ano na ang nangyari sa pangako.”
Isang malamig na kilabot ang dumaan sa likod ni Rafael. Parang muling nabuhay sa tenga niya ang tinig ng ama. “Huwag mong kalilimutan, anak,” sabi nito noon, “ang hari ay hindi hari dahil sa korona, kundi dahil sa mga taong tatanggap sa kanya kahit wala siya nito.”
Lumipas ang mga araw, at mas lalo pang napalapit si Rafael sa mga taga-nayon. Naramdaman niya ang sakit sa likod tuwing maghapon sa bukid, ang pangambang baka walang ani kapag kulang sa ulan, at ang tuwang dulot ng simpleng gabi kung kailan magkakasamang kumakain sa isang bilog na mesa kahit sardinas lang ang ulam. Nakita niya kung paano tumatawa ang mga bata habang naglalaro sa irigasyon kahit butas ang kanilang tsinelas. At sa bawat tawanan, naaalala niya ang sarili niyang kabataan sa palasyo—magagarang laruan, pribadong guro, pero madalas mag-isa sa malaking silid.
Isang hapon, habang nagbubunot sila ni Mang Turo ng damo sa palayan, may umaribong sasakyan sa gilid ng kalsada. Bumaba ang ilang lalaking naka-barong at sapatos na halatang hindi pa nadumihan ng putik kailanman. Kilala ni Rafael ang isa—isa sa mga konsehal na nakikita niya sa palasyo. “Magandang hapon, mga kababayan!” sigaw ng konsehal. “Nandito kami para ipaalala ang pagpirma ninyo sa kontrata. Malapit nang simulan ang proyekto. Maghanda na kayo sa paglipat!”
Nagtinginan ang mga magsasaka, halata ang kaba. “Sir,” lakas-loob na sabi ni Mang Turo, “pwede po bang ipaliwanag niyo ulit sa amin? Bakit kailangan ibenta ang lupa? Wala ba talagang ibang paraan?”
Napakamot sa ulo ang konsehal, pero halatang naiinis. “Mga kababayan, huwag niyo na sanang pahirapan pa. Utos ‘to mula sa palasyo. Ang prinsipe mismo, pipirma na sa mga papeles. Huwag niyo nang ipagdamot ang progreso. Kung may reklamo kayo, sa prinsipe kayo magreklamo—hindi sa amin.” Tapos, sa gitna ng pagbubulungan ng mga tao, sumakay na ulit sila at umalis, iniwan ang alikabok at kaba.
Parang tinadyakan ang puso ni Rafael sa narinig. Siya mismo ang binanggit bilang sangkot sa pagpapalayas sa mga magsasaka. Samantalang siya, kapit kamay na sa putik, kasabay nila sa hirap. Pagbalik nila sa kubo ni Mang Turo, tahimik ang matanda. Pero bago matulog, nagsalita ito.
“Rafa,” sabi niya, “kung sakaling totoo ang sinasabi nila at pipirma na talaga sa pagbebenta ang prinsipe, iisa lang ang hihilingin ko sa Diyos. Na sana, bago niya sulatan ang papel, maramdaman niya muna kung gaano kabigat ang palay sa balikat ng magsasaka. Hindi ako galit sa kanya. Nalulungkot lang ako na baka hindi niya alam kung anong mawawala sa amin.”
Hindi na nakapagsalita si Rafael. Sa buong magdamag, hindi siya nakatulog. Nang sumikat ang araw, nagpasya na siya.
Kinahapunan, habang naglalaro ang mga bata sa irigasyon at nagsasagutan sa talsik ng tubig, humarang si Rafael sa gitna ng palayan, hinarap si Mang Turo na nakaupo sa pilapil, pahingal-hingal. Basa ng putik ang kamay ni Rafael, may luha sa gilid ng kanyang mga mata.
“Mang Turo,” mahinahon pero nanginginig ang boses niya, “may dapat po kayong malaman.” Dahan-dahan niyang inilabas mula sa bulsa ang ginintuang singsing na may sagisag ng araw at tatlong bituin. Kumislap iyon sa ilalim ng araw, naiiba sa lahat ng nakita sa baryo.
Napalunok si Mang Turo, natigilan. “Rafa… ano ‘yan?”
“Hindi po ako simpleng matulunging pinsan ni Lolo Ben,” sagot ng binata. “Ako si Rafael Arturo… anak ng hari. Ako ang prinsipe na sinasabi nilang pipirma sa pagbebenta ng lupa ninyo.”
Parang binuhusan ng malamig na tubig si Mang Turo. Nabitiwan niya ang hawak na sombrero, napaupo sa pilapil. Ang mga bata sa likod nila, unti-unting tumahimik, nilapit ang sarili para makita ang nangyayari.
“Kung ganoon…” mahina at nanginginig ang tinig ng matanda, “…bakit ka nandito sa putikan kasama namin? Bakit mo tinulungan ang lolo mong nadulas sa pilapil?”
“Dahil gusto kong malaman kung ano ang totoo,” sagot ni Rafael, halos maiyak. “Sinabi sa akin sa palasyo na basta pirma lang ang kailangan at masasagip ang kaharian sa utang. Pero hindi nila sinabing kabuhayan ninyo ang kapalit. Hindi nila sinabing mga batang ito ang mawawalan ng larangan ng pangarap. Hindi nila sinabing buhay ninyo mismo ang isusugal.”
Tumango si Mang Turo, parang hindi pa rin makapaniwala. “Kung ganoon, Prinsipe—ano na ang gagawin mo ngayon na alam mo na?”
Tumingin si Rafael sa malawak na palayan, sa mga batang nagpipigil ng iyak, sa mga magsasakang napapatingin mula sa ibang pilapil. Pinisil niya ang singsing, parang hawak ang bigat ng kasaysayan ng buong kaharian. “Hindi ko pipirmahan ang kasunduang ‘yon,” matatag niyang sabi. “Kahit pa sabihin nilang wala nang ibang paraan. Mas maaayos ko ang utang ng kaharian kapag hari na ako, pero hindi sa presyo ng pagwasak sa tahanan ninyo.”
“Pero, prinsipe,” sabat ni Mang Turo, “paano ang sasabihin ng konseho? Paano ang mga may utang sa ibang bansa?”
“Kung kailangan kong tumayo sa harap nilang lahat at tanggapin ang galit nila, gagawin ko,” sagot ni Rafael. “Kung kailangan kong isa-isahing kausapin ang mga pinagkakautangan at magmakaawa ng panibagong kasunduan, gagawin ko. Mas mabuti nang sabihing mahina akong negosyante kaysa sabihing hari akong walang puso.”
Unti-unting nag-angat ng kamay si Mang Turo, pinisil ang putikang kamay ng prinsipe. “Kung ganoon,” sabi niya, “ngayon lang ako nakakita ng hari bago pa man isuot ang korona.” Tumulo ang luha sa pisngi niya, hindi lang dahil sa tuwa, kundi dahil sa takot na baka hindi kayanin ng binata ang bigat ng pinili.
Umuwi si Rafael sa palasyo kinabukasan, hindi na bilang takot na prinsipe kundi bilang taong nakakita na ng totoong mukha ng kaharian. Sa harap ng Konseho, ibinato niya ang folder ng kasunduan sa mesa. “Hindi ko ito pipirmahan,” mariin niyang sinabi. “At bilang susunod na hari, ipinag-uutos kong hintuin ang lahat ng negosasyong magtutulak sa mga magsasakang umalis sa kanilang lupain.”
Nagprotesta ang ilan. “Kamahalan, hindi niyo naiintindihan ang ekonomiya—”
Humakbang si Rafael, tinanggal ang guwantes na putik pa ang gilid, at ipinakita ang kamay na may mga bagong kalyo. “Mas naiintindihan ko na ngayon ang putik sa talampakan ng mga taong nagpapakain sa atin kaysa sa numerong nasa papel,” sagot niya. “At kung hindi niyo kayang tanggapin iyon, makakahanap ako ng bagong Konseho na kayang maunawaan na ang tunay na yaman ng kaharian ay nasa palad ng mga taong kumakayod sa bukid.”
Ilang buwan ang lumipas. Sa halip na ibenta ang lupa, nagsimula ang bagong programa ni Rafael: pagpapababa ng buwis para sa mga magsasaka, pagpapagawa ng tamang irigasyon, scholarship sa mga batang gustong mag-aral ng agrikultura, at paglikha ng kooperatiba para hindi na madaling mauto ng mga mapagsamantalang negosyante. Hindi mabilis ang pagbabago—may hirap, may pagtutol, may mga lumaban at umalis. Pero unti-unting nabawasan ang takot sa mga mata ng mga taga-baryo.
Isang hapon, bumalik si Haring Rafael sa San Isidro, ngayon ay may korona na pero naka-simpleng polo pa rin, hindi nakalimutang marumihan ang sariling damit. Nandoon pa rin sa pilapil sina Jun, Tonton, Lito, at Boyet, mas malalaki na pero kasing-ingay pa rin. Nakita nila siya at nagtakbuhan papalapit, hindi nag-atubiling yakapin ang hari kahit putikan sila.
“Rafa! Este, Hari!” sigaw ni Jun. “Tingnan mo, hindi na kami basta naglalaro lang! Tinuturuan na kami ni Mang Turo kung paano magtanim nang tama!”
Sa gilid, nakaupo si Mang Turo, naka-sumbrero pa rin, pero mas maayos na ang kilos, may bagong bangkong kahoy, at hindi na kailangang pilitin ang sarili sa trabaho—dahil mayroon nang mga batang umaalalay sa kanya. Lumapit si Rafael at yumuko sa harap ng matanda bilang paggalang.
“Hari ka na,” sabi ni Mang Turo, nakangiti, “pero nandiyan ka pa rin sa putik.” Umiling siya, napapailing sa tuwa. “Hindi ko inakalang may prinsipe pang pipiliing maging magsasaka kahit may koronang puwedeng ipagmayabang.”
Tumingin si Rafael sa malawak na palayan, sa mga batang unti-unti nang natututong pahalagahan ang lupang minana nila, at sa matandang magsasakang nagsilbing unang paalala sa kanya kung para kanino talaga ang kapangyarihan. “Mang Turo,” mahina pero puno ng paninindigang sabi niya, “noong una, gusto ko lang maging hari para matapos na ang responsibilidad. Pero nang makita ko kayo, naintindihan ko. Hindi pala ito tungkol sa kung kaya ko bang magdala ng korona, kundi kung kaya ko bang dalhin ang bigat ng lupa sa balikat kasama ninyo.”
Habang dumidilim at unti-unting nasisinagan ng ginintuang liwanag ng papalubog na araw ang palayan, nakatayo sa gitna ng putikan ang isang hari na minsang nagpalit ng damit bilang magsasaka. At sa puso niya, malinaw na malinaw na ang desisyon: anuman ang sabihin ng mga pulitiko, utang, o kasunduan, hinding-hindi niya ipagpapalit ang kaharian sa halagang kayang bilangin, kung kapalit naman nito ang mga taong hindi kayang sukatin ng numerong nakasulat sa papel.
