Maagang hapon pero parang humahakbang pa rin ang araw nang dahan-dahan sa makipot na bangketang katabi ng lumang pader na kupas ang pintura. Mainit, maalinsangan, usok ng dyip at pritong isda mula sa karinderyang nasa dulo ng kanto. Sa tabi ng pader, nakaupo ang isang matandang naka-beigeng barong, malinis at plantsado, na para bang napadpad sa maling eksena. Nakakunot ang noo niya, nanloloko ang kaba sa mukha, at nanginginig ang mga daliri. Sa harap niya, nakatayo ang isang lalaking payat, gusgusin ang pulang-oras na kamiseta na ngayo’y namumuti sa dumi’t pawis. Pulubi sa tingin ng mga dumaraan. Hawak niya ang dalawang palad ng matanda, marahang iniaabot ang tatlong baryang pilit niyang pinagdikit. Sa likuran nila, may babaeng naka-berdeng blusa at isang binatang naka-berde rin na parehong napatigil sa paghakbang, nakamasid, wari’y di makapaniwala sa tagpong hindi akma sa pang-araw-araw na tsismis ng kalsada.
“Mano po,” wika ng pulubi, at bahagyang yumuko. “Baka po kulang kayo sa pamasaheng pauwi. Sa totoo lang… ito na lang po ang natira sa akin. Pero mas kailangan niyo.”
Namilog ang mga mata ng matanda. Hindi siya makapagsalita agad. Nakapaskil sa mukha niya ang halong takot at pagkabigla. “Iho… bakit mo ’to ibibigay?” basag ang boses, parang mahahabol ang hinga.
“Kanina pa po kayo paikot-ikot dito,” sagot ng pulubi, marahang ngumiti kahit kitang-kita ang pagod. “Nakita ko kayong napahinto sa kanto, hinawakan niyo bulsa niyo, tapos parang nagulat kayo na wala kayong dalang pitaka. Sabi ko sa sarili ko, ‘baka kailangan niya ng barya.’ Ayoko po sanang mangialam pero…” Itinaas niya ang kamay, ibinuyangyang ang laman. Singko, sampu, bente—umiikot ang mga ito sa palad niya, kinikiskis ng hangin. “’Yan lang po. Pwede niyo pong iuwi.”
“Uy, drama.” Umismid ang babaeng naka-berde sa likod. “Baka gaya lang ’yan ng modus—magpapakitang mabait, tapos… alam niyo na.”
“P’wera po,” mabilis na tugon ng pulubi, tumingin sandali sa dalawa, saka bumalik ang tingin sa matanda. “Kung ayaw niyo, sir, ibabalik ko na lang. Pero huwag po kayong matakot. Hindi ko kayo papahirin.”
Hinawakan ng matanda ang pulso ng pulubi na para bang karayom na biglang nag-ugat ng init sa malamig na balat niya. “Ano’ng pangalan mo, iho?”
“Lando po.”
“Lando.” Umupo nang tuwid ang matanda, parang naghanap ng lakas sa loob ng sariling dibdib. “Ako si Celestino. Celestino Rivera. At sa totoo lang… hindi ko alam bakit wala akong pitaka. Nasa bahay ako kanina. Lumabas lang ako para maghanap ng isang bagay—isang tao—at sa pagmamadali, iniwan ko yata lahat.”
“Kung gusto niyo ho, ihahatid ko kayo,” alok ni Lando. “Hindi naman ho ako umaalis dito. Buhay ko ’tong pader na ’to.”
Tumunog ang mariing buntong-hininga ni Celestino. “Ang totoo, may hinahanap akong baryang may gasgas na hugis parang maliit na bituin sa gilid. Nasa isipan ko matagal na ’yun. Baryang 10 piso. Nagkamali ang mint noong araw—may linyang kumiskis bago maipres. Minsan ko lang iyon nakita, at mula noon… hinanap ko na.”
Napakurap si Lando. Dahan-dahan niyang tiningnan ang mga barya sa palad. May isang sampu—maputla, may gasgas sa gilid na tila kumikislot kapag tinatamaan ng sikat ng araw. Inangat niya iyon, patagilid, para masilayan ng matanda. “Ganito po ba?”
Nangatog ang tuhod ni Celestino. Tumayo siya, halos sumubsob sa barya. “’Yan. ’Yan na ’yan.” Umigting ang leeg niya, lumaki ang singit ng takot at pananabik sa mga mata. “Saan mo nakuha ’yan?”
“Sa supot po ng lugaw kagabi,” sagot ni Lando. “Regalo ng nagpakilalang ‘Nena’ mula sa kanto. Matanda na. Sabi niya, kapag may matandang naka-barong na naliligaw, ibigay ko raw sa kanya ang barya. ‘Yan daw ang susi.”
“Si Nena…” pabulong na sambit ni Celestino. “Siya ang tindera sa gilid noong kabataan ko. Dito ako lumaki.” Tumitig siya sa pader, hiniwa ng alaala ang lumang pintura, at bumalik ang imahe ng batang naglalaro sa bangketa, tumatakbo dala ang isang barya na ipinagawa ng kanyang ama. “Lando, pakinggan mo ’ko. Hindi ako basta matanda na naliligaw. Sinasadya kong maligaw para bumalik dito dahil… dahil mayroon akong sikretong hindi ko na kayang buhatin mag-isa.”
Napailing ang babaeng naka-berde sa likod. “Nako, ayan na ’yong twist.”
“Hayaan mo na siya,” bulong ng binatang kasama niya. “Baka totoo.”
Huminga nang malalim si Celestino. “Noong dalaga pa ang asawa ko, dito kami nagde-date. Hindi ako mayaman, pero masipag. Nagtrabaho ako bilang engraver sa Bangko Sentral—’yung gumuguhit sa die ng mga barya bago sila paramihin. Isang gabi, nagkaroon ng sunog sa lumang looban sa dulo. Naiwan ang anak kong babae—si Flora. Karga niya ang anak niya, apoko dapat—sanggol pa lang. Tumatakbo siya mula sa apoy… pero nahigop sila ng usok. Akala ko nawala sila. Hindi ko sila nakita sa listahan ng sa ospital. Walang katawan, walang anuman. At doon ako nasira. Lumayas ako sa Maynila. Nagtayo ng maliit na pagawaan sa probinsya. Naging mahigpit ako sa pera, sa emosyon, sa lahat. Nagbalik ako ngayon kasi may tumawag sa akin kahapon—si Nena—at sinabing may sanggol na iniligtas noon, inampon ng kapitbahay, at ang tanging iniwang pamana ay isang sampung pisong may gasgas na parang bituin, bigay daw ng isang lolo na engraver bago siya tuluyang nawalay.”
Natigilan ang hangin. Parang pinunit ang trapal ng oras, at nagliyab ang mga mata ni Lando. “Sampung piso… may gasgas… Binigay sa akin ’yan ni Lola Nena ilang taon na ang nakaraan. Sabi niya, kapag handa na raw ako, hanapin ko ang taong may lakas ng loob na tanggihan ang pera at pumalit ng kabutihan. Pero hindi ko na po naintindihan. Akala ko pagkabait lang ’yon.” Napahawak siya sa dibdib. “Ako po ’yung sanggol.”
Napaluhod si Celestino, napaluha habang humahawak sa damit ni Lando, kung paanong humahawak ang nalulunod sa piraso ng kahoy. “Iho… ako ang lolo mo.” At sa salitang iyon, ang pader na matagal na naging hangganan ay tila naging pinto. Ang babaeng naka-berde, napakurap, at hindi namalayang napa-“Ay,” habang ang binatang katabi niya ay napakamot ng batok na parang batang nahuli sa paninilip sa isang sagradong sandali.
“Paano po kayo sigurado?” May pag-aalinlangan pa rin sa boses ni Lando, hindi dahil sa pagdududa kundi dahil sa takot sa pag-asang baka lusaw lang.
“Inukit ko ’yang gasgas na ’yan.” Itinuro ni Celestino ang bituin sa gilid ng baryang sampu. “Para sa asawa kong si Luz na mahilig sa bituin. Sabi ko, kapag nawala ako, hahanapin ko ang bituin, kasi doon ko kayo matatagpuan.” Napahagulgol siya. “At Lando, hindi ko lang sikreto ang dala ko. Sa lahat ng taon na ’yon, habang tinalikuran ko ang Maynila, may tinago akong mas malaking bagay: Ako ang donor sa kusinang bayan dito sa kanto. Hindi ko sinabi kahit kanino. Bawat barya na kinita ko, bahagi niyon, bumabalik dito sa eskinita. Pero hindi ako nagpakita. Duwag ako. Na hindi harapin ang posibilidad na buhay kayo.”
“Bakit po kayo natatakot sa pera?” tanong ng binatang nakamasid, di nakatiis. “Ang yaman niyo yata pero…”
“Hindi ako milyonaryo,” sagot ni Celestino, ngumiting mapait, “pero lagi akong busog—at ’yon ang problema. May mga taong gutom habang ako’y busog sa takot. Pinanumpaan ko sa sarili na habang di ko maharap ang nakaraan, hindi ko hahawakan ang sariling pera. Kaya siguro kanina, kahit dala ko, iniwan ko ang pitaka. Ang kamay ko… parang ayaw nang kumapit.” Tumingin siya sa barya, saka kay Lando. “At ngayong hawak ko ’to, umaamo ang kamay ko. Parang pinapayagan na ulit akong humawak—hindi sa pera—kundi sa buhay.”
“Lolo…” namutawi sa bibig ni Lando ang salitang hindi pa niya nasubok bigkasin kailanman. “Kung kayo nga… ano pong gagawin natin ngayon?”
“Hahanapin natin si Flora,” matatag na sagot ni Celestino, kahit kumikirot pa ang boses. “Kung buhay siya, yayakapin natin. Kung wala na, pupuntahan natin ang puntod na dapat matagal ko nang pinuntahan. At mula ngayon, hindi ka na tatayo sa bangketa na parang poste. Sasamahan kita sa pag-ahon—hindi galing sa limos, kundi sa trabaho, sa dignidad.”
“Hindi ako marunong sa madaming bagay,” amin ni Lando. “Pero marunong akong magbuhat, magwalis, magbuhat ng hollow blocks. Kahit ano.”
“Kaya mo.” Tumango si Celestino, hinaplos ang balikat ng apo. “May kaibigang magpapa-asa sa atin tungkol sa mga dokumento. Si Nena, kung totoo ngang siya ang tumawag, tiyak may hawak na lihim na detalye. At kung wala, itong barya na ’to ang patunay na sapat sa puso.”
Umusad ang usapan ng mga dumaraan na parang alon, “Apo daw ’yun,” “Grabe ’no,” “Bihira ’to,” pero ngiting walang bahid pangaalipusta ang dumikit sa mga labi nila. Hindi mo mapipili ang pinanggalingan, pero puwede mong piliin ang magiging bukas—’yon ang humulagpos sa hangin.
“Lando,” sigaw mula sa dulo ng kanto, tinig na pamilyar na parang himig ng pananghalian, “Anak, may naghahanap sa’yo!” Si Aleng Nena, payat ngunit matikas ang tindig, nakasandal sa poste. Lumapit siya, hawak ang lumang sobre. “Tamang oras. Sabi ko na nga ba, darating ang araw na ’to.” Iniabot niya ang sobre kay Celestino. “Mga lumang resibo at kopya ng baptismal ng batang iniwan sa pinto namin noong gabing may sunog. Dala ng isang babaeng umuubo-ubo. Nakiusap. Sabi, ‘ipasa mo ito sa lalaking may barong kapag bumalik siya, hawak ang bituin.’ Matagal kaming naghintay. Salamat sa Diyos at bumalik ka, Celestino.”
Nagkatinginan si Lando at ang matanda, sabay silang napatawa at napaiyak. Sa gitna ng usok ng siyudad, alikabok ng bangketa, at mapanuring mata ng mga estranghero, may binhing itinanim ang isang simpleng alok ng tatlong baryang inihain ng isang taong wala halos maialok. At ang matanda, na matagal na ring walang inaalok kundi lihim na tulong at pagsisisi, sa unang pagkakataon, nag-alok ng sarili: “Halika, apo,” sabi niya, hawak ang kamay ni Lando. “Uuwi tayo. Hindi sa malaking bahay, kundi sa buhay na hindi na tayo magtatago.”
At sa unang hakbang pa lang, parang lumambot ang matigas na pader. Parehong berde ang mga suot ng mga saksi sa likod—kulay ng pag-asa—at kahit humahaplos pa rin ang init ng araw, may simoy na bago sa eskinita. Sa pagitan ng palad ni Lando at ni Celestino, nakasiksik ang sampung pisong may bituin—maliit, magaspang, ngunit sapat para buksan ang pintuan ng isang sikretong hindi na kailanman itatago.
