Maulan din noong araw na iyon.
Makulimlim ang langit sa ibabaw ng city hall, at parang sinasadya ng panahon na gawing mas mabigat ang bawat hakbang ng binatang si Enzo Ramirez, dalawampu’t isang taong gulang, naka-asul na barong at may naka-sling na lumang backpack sa balikat. Kakagaling lang niya sa klase. Hindi pa man natutuyo ang pawis sa noo niya, binabayo na siya ng kabog ng dibdib.
Sa loob ng bulwagan, may nakasabit na puting telon: “CIVIL WEDDING CEREMONY.”
May mga upuang kulay ginto, mga bulaklak sa gilid, at ilan pang mag-asawang naghihintay ng kanilang turn. Pero sa gitna ng lahat, siya ang pinakabukas sa panghuhusga.
“’Yun ba ‘yung groom?” bulong ng isang babae sa likod.
“Ang bata naman…” sagot ng isa. “Lola niya ‘yung bride?”
Hindi niya sila kailangang lingunin para marinig ang pang-uuyam. Sanay na siya sa bulungan, sa tingin na parang wala siyang karapatan sa lugar na iyon. Buong buhay niya, inulit sa kanya ng lipunan na mahirap lang siya, scholar lang, tagabuhat ng libro, hindi pang-mansyon at hindi pang-milyones.
Sa kanan niya, nakahawak sa kamay niya ang isang matandang babae—nakasuot ng eleganteng pulang bestida, perlas sa leeg, buhok na puti at maayos ang pagkakaayos. May edad na, pero hindi matitibag ang tindig. Ito si Doña Aurora Vergara, pitumpu’t tatlong taong gulang, balo, may-ari ng ilang gusali at negosyo sa lungsod.
Siya ang babaeng pakakasalan ni Enzo.
Humigpit ang kapit nito sa kamay niya. “Anak,” mahinahon pero matatag ang boses ng matanda, “pwede pa tayong umatras. Huling pagkakataon na ‘to. Sigurado ka ba?”
Napakagat-labi si Enzo. Napatingin siya sa mukha ni Doña Aurora. Sa gilid ng kanyang isipan, sumulpot ang imahe ng hospital bill ng ina niya, ang notice of disconnection ng kuryente, at ang text ng registrar: “Last day ng tuition payment bukas, kung hindi mawawala slot mo.”
“Ito lang ang paraan para makapagpatuloy ako, ‘Nay…” bulong niya sa sarili, kahit ina niya’y wala roon. Malalim siyang huminga.
“Sigurado po ako,” sagot niya kay Doña Aurora, kahit nanginginig ang boses. “Pinag-isipan ko na ‘to.”
Sa totoo lang, hindi pa rin niya alam kung paano siya napunta sa puntong ito.
Isang linggo lang ang nakakalipas nang biglang magbago ang buhay niya.
Noong araw na iyon, naglalakad si Enzo palabas ng campus, dala ang librong halos mabutas na ang gilid sa kakasulat niya ng notes. Working student siya sa library, at pagkalabas niya, inabutan niya ang dalawang kaklase niyang nilalait ang janitress na nakatanda na.
“Bilisan mo naman, ‘Nay, basa pa ‘yung sahig!”
“Tingnan mo ‘to oh, sayang ang tuition namin tapos ganito kasama naglilinis!”
Hindi na niya natiis.
“Ate, kayo po ang naunang dumaan sa basang sahig, hindi siya,” mariing sabi ni Enzo. “Trabaho lang po niya ‘yan. Respeto naman.”
Sabay hayag ng isa: “Uy si hero! Kala mo naman hindi working student. O siya na mabait, siya na matalino!”
Pero hindi na niya pinansin. Tinulungan niya ang matanda na buhatin ang timba. Ngumiti ito, bakas ang pagod sa mata. “Salamat, iho. Wala nang ganyang kabataan ngayon.”
Hindi niya alam, may pares ng matang nanonood sa kanila mula sa loob ng isang itim na sasakyan sa labas ng gate.
Si Doña Aurora iyon.
Kinagabihan, pagod na umuwi si Enzo sa inuupahan nilang maliit na kwarto kasama ang inang may iniindang sakit sa puso. Nakahiga ito sa lumang kama, payat, hawak ang bungkos ng reseta.
“Anak, kumain ka na ba?” mahina nitong tanong.
“Doon na po sa canteen, Ma,” pagsisinungaling niya, kahit ang totoo’y tubig lang ang tinira niya buong araw.
Pagkaupo niya, may kumatok sa pinto. Isang lalaking naka-itim na suit ang bumungad, may dalang sobre.
“Mr. Enzo Ramirez?”
“Opo… bakit po?”
“Inaanyayahan ka po ng kliyente ko. May kinalaman sa iyong kinabukasan.”
So-bra ang kaba niya noon. Sa isang maliit na café malapit sa ospital, doon niya unang nakilala nang harapan si Doña Aurora.
Nasa sulok ito nakaupo, may kasamang abogado. Hindi niya alam kung uupo ba siya o tatakbo na lang pabalik sa boarding house.
“Enzo,” bungad ng matanda, “ako si Aurora Vergara. Alam ko ang sitwasyon mo. Scholar ka, working student, may sakit ang nanay mo, tapos baon sa utang dahil sa ospital. Tama ba?”
Parang binuhusan ng malamig na tubig si Enzo. “P-paano n’yo po nalaman ‘yon?”
“Kapag may pera ka,” sagot nito, diretso, “madali kang makakalap ng impormasyon. Pero hindi kita pinatawag para takutin. May alok ako.”
Dahan-dahang nag-slide ang abogado ng isang makapal na dokumento sa mesa.
“Kontrata ‘yan,” paliwanag ni Doña Aurora. “Kung pipirmahan mo, babayaran ko lahat ng utang n’yo, pati tuition mo hanggang makapagtapos ka. Bibigyan pa kita ng buwanang allowance.”
Napamulagat si Enzo. “Ano pong kapalit?”
Doon siya tumitig nang direkta sa mata ng binata.
“Pakakasalan mo ako.”
Para siyang nabingi. Lumingon siya sa paligid, baka may camera. Pero seryoso ang abogado. Seryoso ang matanda.
“Pasensya na po,” nauutal niyang sagot. “Hindi po ito biro. Hindi po ako laruan.”
“Hindi rin ako,” malamig pero firm na sagot ni Doña Aurora. “Alam kong bata ka. Alam kong mahirap ka. At alam kong hindi mo ako mahal. Huwag ka nang magpanggap. Hindi ako naghahanap ng fairy tale. Ang gusto ko, isang kasunduan: ikaw ang magiging legal na asawa ko. Sa papel, ikaw ang magmamana sa akin imbes na mga kamag-anak kong wala namang ginawa kundi hintayin akong mamatay. Sa kapalit, hahawakan ko ang kinabukasan mo.”
“Kahit… wala pong pagmamahal?”
“Ang respeto at katapatan,” sagot niya, “mas matibay minsan kaysa sa salita ng pag-ibig na madaling bawiin.”
Umuwi si Enzo na puno ng tanong. Sa hapag, habang tinitingnan ang ina niyang mahina, ang nakapaskil na listahan ng babayaran nilang utang, at ang lumang larawan nilang masaya pa, hindi niya alam kung ano ang pipiliin.
“Anak,” mahinang sabi ng ina nang mabanggit niya ang alok, “kahit kailan, hindi kita tinuruan na ibenta ang sarili mo.”
“Hindi ko po ibebenta, Ma,” nanginginig siyang sagot. “Ibibigay ko lang… sa maling paraan siguro.”
“Pero kung ito lang ang paraan para mabuhay ako? Para makapagtapos ka?” Nagbago ang tono ng ina. “Hindi kita pipigilan. Pero piliin mo ‘yung desisyon na kaya mong panindigan, kahit wala na ako.”
Hindi siya nakatulog buong gabi.
Kinabukasan, bumalik siya sa café. Nandoon ulit si Doña Aurora. Tahimik siya sa simula, nakatitig lang kay Enzo.
“Kapag tumanggi ka,” wika ng matanda, “maiintindihan ko. May iba pa akong pwedeng maging ‘legal heir’ sa papel. Pero sigurado akong wala nang ibang dadating na ganitong alok sa’yo — at siguradong wala nang ibang magbabayad ng utang n’yo nang wala kang binabayaran ngayon.”
Huminga nang malalim si Enzo.
“Nagdesisyon na po ako,” aniya, halos hindi naririnig ang sarili. “Pipirmahan ko na po.”
At sa isang pirma na gumuhit sa papel, nagbago ang buong buhay niya.
Bumalik ang kwento sa kasalukuyan—sa loob ng civil wedding hall.
“Next couple!” tawag ng huwes.
Sabay-sabay na napalingon ang lahat kina Enzo at Doña Aurora. May mga nakasimangot, may mga nakangiwi, may nagpipigil ng tawa. “Grabe ha, apo level talaga,” bulong ng isa.
Pero tinayuan pa rin ni Enzo ang sarili. Nilapit niya ang kamay ni Doña Aurora sa kanyang braso. “Game na po tayo, Doña?”
“’Wag mo na akong tawaging Doña,” mahinahong sagot nito. “Aurora na lang. Sa papel, mag-asawa tayo. ‘Wag mong kalimutang may dignidad din ako.”
Tumango si Enzo. “Sige po… Aurora.”
Habang binabasa ng huwes ang mga legal na salita, parang bawat pangungusap ay tanikala. Nang sabihin ang “Do you take this woman…?” parang sumikip ang kanyang dibdib. Pero nang lingunin niya si Aurora, nakita niya ang kakaibang bakas ng takot sa mata ng matanda—parang hindi ito sanay na may pumipili sa kanya, parang sanay ito na pinipili lang siya kapag pera ang usapan.
“I do,” malinaw na sagot ni Enzo.
“I do,” tugon ni Aurora, ramdam man niya ang pangamba.
Palakpakan sa bulwagan. May ilang nagsisipol pa. Pero para kay Enzo, ang lahat ng ingay ay parang malayong ugong lang. Tapos na. Legal na silang mag-asawa.
Hindi niya alam na ang tunay na kwento ay magsisimula pa lang.
Lumipas ang mga linggo na parang lahat ay pormal na transaksiyon lang. May hiwalay na kuwarto si Enzo sa mansyon ni Aurora, may oras sila ng hapunan na parang meeting. Inayos ng abogado ang lahat ng papeles: paglipat ng shares, update sa will, mga joint account na hindi naman niya ginalaw.
“Hindi mo ba itatanong,” minsan ay sabi ni Enzo, “bakit ako? Ang dami n’yo namang pwedeng bayaran na mas sanay sa ganitong setup.”
Pinag-aralan siya ni Aurora bago sumagot. “Nakita kita sa campus. Noong ipinagtanggol mo ‘yung janitress. Nasanay akong makita ang mga batang may pera na nang-iinsulto ng katulad niya. Ikaw lang ang tumayo para sa kanya.”
“Maraming ganun, siguro—”
“Hindi,” putol ng matanda. “Konti lang.”
Nagpatuloy ang mga araw. Si Enzo, pumapasok pa rin sa klase niyang pang-abogasya, ngayon ay wala nang problema sa tuition. Ang mga kaklase niya, puro tanong.
“Uy, balita namin may sugar mommy ka raw?”
“Solid ka, pare, senior citizen agad! Jackpot!”
Ngumiti lang siya, kahit masakit. Hindi nila alam ang bigat sa dibdib niya tuwing gabi, tuwing iniisip niya kung tama ba talaga ang ginawa niya.
Isang gabi, nadatnan niyang mag-isa sa veranda si Aurora, nakatingin sa malayo, may hawak na tasa ng tsaa. Hindi ito mukhang bilyonaryong walang problema; mukha itong matandang babae na pagod na sa pakikipaglaban.
“May mga pamangkin ako,” mahinahon nitong bungad, bago pa man makabalik si Enzo sa kuwarto. “Naghihintay lang mamatay ako para makuha ang mana. Ni isa, wala ni minsang nag-alok na samahan akong kumain o kumustahin man lang ako kung kumusta araw ko.”
Umupo si Enzo sa tabi, hindi sigurado kung dapat bang magsalita.
“Bakit n’yo pa po sila pinapamanahan?” tanong niya kalaunan.
“Imbes na sa kanila mapunta, sa’yo na lang,” saka siya tiningnan ni Aurora. “At sa kung ano mang gagawin mo gamit ‘yan.”
Doon unang pumasok sa isip ni Enzo ang tanong: Totoo bang pera lang ang habol ko?
O baka naman kaya siya hindi makatulog gabi-gabi ay dahil pakiramdam niya may mas malalim na dahilan kung bakit siya ang napili.
Pagkalipas ng ilang buwan, nagsimulang lumala ang kalagayan ni Aurora. Nagsisimula itong hingalin paakyat sa hagdan, at minsan ay napapaupo na lang sa gitna ng hallway. Dinala nila ito sa ospital—at doon inamin ng doktor ang matagal nang tinatago niya.
May sakit sa puso si Aurora. Matagal na. At may posibilidad na hindi na nito maabot ang susunod pang taon.
“Bakit hindi n’yo po sinabi agad?” halos pasigaw na tanong ni Enzo, labis ang guilt. “Ano ‘tong ginawa nating kasal? Para lang maging tagapagmana?”
Mahina pero matatag ang sagot ni Aurora. “Hindi ko hinanap ang magmamahal sa matanda at may sakit na tulad ko. Hinanap ko ang taong hindi sisipa sa akin habang papalapit ‘yung huling araw ko. Ikaw ‘yon, Enzo. Nakita ko kung paano mo tingnan ang mga taong walang laban.”
Napayuko siya. “Akala ko po ako ang ginamit n’yo para gantihan ‘yung mga kamag-anak n’yo. Hindi ko naisip na… kayo pala ang takot na takot maiwan.”
Lumipas ang mga araw na sila’y magkasamang nagbabasa sa library ng mansyon, nagkukwentuhan tungkol sa nakaraan ni Aurora—paano ito nagsimula sa pagtitinda ng kakanin, paano ito iniwan ng unang fiancé dahil mahirap siya noon, paano siya lumaban hanggang sa makapagtayo ng negosyo. Sa kauna-unahang pagkakataon, hindi niya nakita ang Doña—nakita niya ang batang Aurora na minsang nangarap lang din.
“Kung sakali mang may magmamahal sa’yo bukod sa pera, Enzo,” biro ng matanda isang gabi, “siguraduhin mong mas matanda siya sa’kin ng sampung taon ha, para bumawi naman sa universe.”
Napahalakhak si Enzo, hindi niya namalayang sanay na pala siyang tumawa kasama ito.
At dumating ang araw na kinatatakutan niya.
Isang umaga, paggising niya, may kumatok sa pintuan niya—si Mang Fred, ang matagal nang driver ni Aurora, namumutla.
“Iho… si Doña—este, si Ma’am Aurora… nasa ospital na. Hinimatay kaninang madaling-araw.”
Parang nawala ang pakiramdam ni Enzo sa mga paa niya. Sa loob ng ICU, nakita niya si Aurora na may nakakabit na tubo at mga makina sa paligid. Mahina ang tibok ng puso nito, sabi ng doktor. Walang kasiguraduhan.
Nasa gilid niya ang ilang kamag-anak ni Aurora na noon lang nagsulputan—mga naka-mamahaling damit, nangingisap ang matang tila pera ang pakay.
“’Yan ba ‘yung batang pinakasalan niya?” bulong ng isa. “Ano bang ginawa nitong batang ‘to at nauto si Tita?”
Hindi sila pinansin ni Enzo. Umupo siya sa tabi ng kama, hawak ang malamig na kamay ni Aurora.
“Aurora…” mahina niyang bulong. “Hindi pa pwede. Marami pa tayong… hindi napag-uusapan.”
Hindi niya namalayang tumulo ang luha sa cheque niya.
Ilang oras ang lumipas bago lumabas ang doktor, mabigat ang mukha.
“Pasensya na po…”
Parang gumuho ang mundo ni Enzo sa mga salitang sumunod.
Naglaho si Aurora—walang engrandeng eksena, walang huling yakap, walang madamdaming goodbye line. Basta na lang, wala na.
Pagkalipas ng apatnapung araw, nagtipon ang lahat sa law office ng abogado ni Aurora para sa pagbubukas ng huling habilin. Nandoon ang mga kamag-anak, nakakunot ang noo, sabik at kinakabahan. Nandoon din si Enzo, tahimik sa sulok, hindi pa rin lubos na matanggap ang nangyari.
Binuksan ng abogado ang envelope. “Ito ang last will and testament ni Mrs. Aurora Vergara-Ramirez,” anunsyo nito.
Kinilabutan si Enzo sa apelyido. Hindi niya pa nasasanay marinig.
Isa-isang binasa ang mga probisyon: maliit na bahagi ng yaman sa ilang charitable institution, konting halaga sa ilang pinsan, pero karamihan, iisa ang nakapangalan.
“Ang lahat ng natitirang ari-arian, shares, at cash deposits,” patuloy ng abogado, “ay ililipat sa aking legal na asawa, si Lorenzo Enzo Ramirez, sa kundisyong susunod siya sa nakalakip na memorandum na personal kong isinulat.”
“ANO?!” sabay-sabay na sigaw ng mga kamag-anak.
“Hindi pwede ‘yan! Mas kilala namin si Tita!”
Ngunit itinuloy lang ng abogado ang pagbasa. May isa pang envelope—nakapangalan kay Enzo lamang.
“Kayo na po ang magbukas, Mr. Ramirez,” sabi nito.
Sa nanginginig na kamay, binuksan ni Enzo ang sulat. Pamilyar ang sulat-kamay—maayos, elegante, mapilit.
“Enzo,” nakasulat, “kung binabasa mo ito, malamang tapos na ang kwento ko sa mundong ‘to. Huwag kang malulungkot nang sobra. Matagal ko nang kaibigan ang konsepto ng pagtanda at kamatayan. Mas matagal ko na ring kaaway ang pagiging mag-isa.”
Huminga siya nang malalim at ipinagpatuloy ang pagbabasa.
“Bakit ikaw ang pinili kong pakasalan? Hindi dahil kailangan ko ng tagapagmana—madali ‘yon. Hindi dahil gusto kong gumanti sa mga kamag-anak kong sakim—bonus na lang ‘yon. Pinili kita dahil nakita ko sa’yo ang sarili ko noong bata pa ako: galit sa kawalan ng katarungan, handang tumayo para sa tama kahit walang nakakakita.”
“Siguro sa tingin ng iba, ginamit kita. Pero sa totoo lang, ikaw ang nagligtas sa akin sa huling taon ko. Sa’yo ako may kausap, sa’yo ako unang nakitang tapat na humahalakhak ulit. Salamat dahil tinuring mo akong higit sa isang kontrata.”
Humigpit ang hawak ni Enzo sa papel. Hindi niya napigilang mapaluha.
“Ngayon, ito ang tunay na kondisyon ng mana: hindi mo ito gagamitin para bumili ng sports car o bahay sa ibang bansa. Bahagi ng yaman na ito ay ilalaan mo para sa mga kabataang tulad mo—working students, anak ng mahirap, anak ng janitress, anak ng drayber. Gagawa ka ng scholarship foundation na hindi mo ipapangalan sa akin, kundi sa nanay mong nagpalaki sa’yo nang may dangal.”
“Ang mansyon ko, kung gusto mong tirhan, sayo na. Pero kung piliin mong ibenta, wala akong reklamo. Ang tanging hiling ko, sana balang araw, may makilala kang tao na pakakasalan mo hindi dahil sa kontrata, kundi dahil sa puso. At kapag dumating ‘yon, gusto kong ipagmalaki mong minsan sa buhay mo, naging asawa mo ang isang matandang babaeng ginamit ang natitirang lakas at kayamanan hindi para maghiganti, kundi para magbigay ng panimula.”
“P.S. Hindi kita pinatawad sa pangit mong pirma sa marriage contract. Pero kahit gano’n, proud ako sa ‘yo.”
— Aurora
Hindi na napigilan ni Enzo. Umagos ang luha niya, hindi na niya inalintana ang mga matang nakatingin sa kanya. Sa unang pagkakataon, lubos niyang naintindihan: hindi siya binili ni Aurora. Pinagkatiwalaan siya nito. Sinugal niya ang lahat hindi lang para sa sarili, kundi para mabigyan siya ng pagkakataong pumili ng mas mabuting landas.
“Objection!” sigaw ng isa sa mga pinsan. “Hindi patas ‘to! Dapat hati-hati kami!”
Tumingin sa kanila ang abogado, malamig ang mata. “Maari po kayong maghabol sa korte, pero malinaw ang dokumento. At kung sakaling hindi n’yo alam, may nakalakip ring mga ebidensya ng mga pang-aabuso n’yo kay Mrs. Aurora sa loob ng maraming taon. Naka-video, naka-audio, may journal entries pa. Sigurado po ba kayong gusto n’yong buksan ‘yon sa publiko?”
Tahimik ang buong silid. Unti-unting nagsialisan ang mga kamag-anak, bulung-bulungan, himutok, pero wala nang magawa.
Naiwan sa mesa si Enzo, hawak pa rin ang sulat.
Pagkalipas ng isang taon, iba na ang itsura ng dating mansyon ni Aurora.
Wala na ang katahimikang parang sementeryo. Pinalitan ito ng tawanan ng mga kabataang scholars na pumupunta roon tuwing Sabado para sa libreng tutorial sessions. Ang malaking chandelier sa sala, saksi sa mga group study, sa mga kabataang gaya ni Enzo na minsang nangarap lang ng libro, desk, at tahimik na lugar para mag-aral.
Sa gate, may bagong nakapaskil: “Rosa Ramirez Youth Scholarship Center.”
Hindi pangalan ni Aurora, gaya ng bilin nito—pangalan ng kanyang ina.
Isang hapon, may lumapit na janitress mula sa isang kalapit na paaralan, hawak ang kamay ng anak niyang lalaking pawisan at may dalang lumang notebook.
“Sir Enzo,” mahiyain nitong sabi, “totoo po ba na tumatanggap kayo ng scholars kahit anak lang ng janitress?”
Napangiti si Enzo, ramdam ang presensya ni Aurora sa bawat sulok ng bahay. Sa isipan niya’y tila narinig niya ang malumanay nitong boses: “’Yan ang dahilan kung bakit kita pinili.”
“Opo, ‘Nay,” sagot niya. “Dito, hindi importante kung kanino ka anak. Ang importante, handa kang lumaban para sa pangarap mo.”
Habang inaabot niya sa bata ang application form, naramdaman niyang sa wakas, may kahulugan na ang lahat: ang kasal na puno ng panghuhusga, ang kontratang kinutya ng mundo, ang ilang buwang kasama niya ang isang matandang babaeng pinintasan ng iba pero hindi nila kailanman naintindihan.
Minsan, ang mga desisyong pinagdududahan ng iba ang siyang nagiging daan para maibangon hindi lang ang sarili, kundi ang napakarami pang buhay.
At sa puso ni Enzo, alam niya: kahit maikli lang ang panahon nila ni Aurora bilang mag-asawa, sapat na iyon para patunayan na hindi sukatan ang edad—o ang itsura ng relasyon—para makalikha ng pagbabago na tatagal lampas sa habang-buhay.
