Ako si Jiro, Grade 12. Sa eskwela, sanay akong mabilis—mabilis sumagot sa recitation, mabilis tumawa sa biruan, mabilis mag-scroll sa phone. Sa bahay, may isang taong kabaligtaran ko: si Tatay. Mabagal mag-text, mabagal maglakad kapag umuulan, mabagal magsalita para siguradong malinaw. Pero sa bawat kabagalan niya, iisa ang laging nauuna: ang salitang “Ingat.”
Tuwing umaga, may tunog ang kusina na kilala ko—lagitik ng termos, kaluskos ng plastic raincoat, kalansing ng susi ng tricycle. “Anak, gising na,” tawag ni Tatay. “May baon ka sa mesa.” Ako naman, “Sige, Tay,” sabay scroll. Bago siya lumabas ng pinto, may matitipa siyang mensahe na halos araw-araw pareho: “Ingat, anak.” Minsan may dagdag na emoji ng payong o puso na hindi lapat ang kulay. Minsan may maling baybay. Pero palagi, buo ang dasal.
Isang Biyernes, exam sa tatlong subject. Puno ang bag ko ng reviewer na hindi ko nabuklat dahil sa group chat at memes. Maaga akong umalis. Sa kanto, nagkasalubong kami ni Tatay. Suot niya ang lumang orange na polo, basa sa hamog, at may hawak na pouch ng sukli. “Anak,” sabi niya, “umuulan sa may tulay. Dahan-dahan, ha?” Tumango ako habang nakikinig sa kanta sa earbuds. “Oo po, Tay.” “Mamaya, ihahatid kita kung uulan pa,” pahabol niya. “’Wag na,” sagot ko. “May gagawin pa ’ko sa school.” Bago kami maghiwalay, ngumiti siya, ’yung ngiting kayang magpatigil ng ulan sa loob ng isang tao. Tapos sumakay na siya.
Pagdating sa classroom, maingay ang mundo—balimbing na notebook, pahabol na kopya, tawang may kaba. Naupo ako. Inilapag ni Ma’am ang test paper. “Phones face down,” sabi niya. Sumagot ang mga kaklase ko ng “Yes, Ma’am,” pero sabay-sabay ding nag-vibrate ang bag namin. “Wala munang cheat, ha,” biro ng isa. Napangiti ako. Pag-ikot ko ng phone para i-silent, may pumasok na text—kay Tatay: “Ulan dito. Sana di ka mabasa. Ingat.”
Ang dali sanang mag-reply ng “Oo, Tay.” Pero narinig ko ang tik-tak ng oras, nakita ko ang malalaking tanong sa papel, naramdaman ko ang kumpiyansa ng barkada sa likod. “Mamaya na,” bulong ko sa sarili. Nilagay ko sa bulsa ang phone. Nagsimula ang exam. Tumakbo ang oras.
Sa gitna ng silent mode, umilaw ulit ang screen: “Anak, may road closure sa kabilang kanto. Dito ka sa kanan dumaan. Ingat.” Napatango ako, napangiti pa—parang cute ang pagka-aligaga ni Tatay. “OA ni Tatay,” bulong ng katabi ko, nakisilip. “Parang ikaw ang Presidente.” Tumawa ako. “Oo nga no.” Tinakpan ko ang ilaw ng palad ko. “Mamaya ko na siya re-replyan.”
Pagtapos ng exam, break. Lumabas kami sa corridor, nagbibiruan tungkol sa sagot sa number 38. Bumuhos ang ulan. Mula sa dulo ng pasilyo, may umalingawngaw na patak sa bubong na parang martilyo. Napatingin ako sa phone. May third text: “Anak, baka di kita masundo mamaya. May na-flat na gulong. Sorry ha. Ingat pa rin.” Babalikan ko sana ng “Okay lang, Tay.” Pero may nag-tag sa akin sa GC: “Tara, canteen! Libre ni Jiro!” Umandar ang yabang ko; hindi umandar ang daliri ko para mag-reply kay Tatay.
Hapon, second exam. Habang nag-iisip ako sa essay, pumikit saglit ang ilaw sa silid—brownout sa malayong barangay, sabi ni Ma’am. Umulan nang mas malakas. Nag-vibrate ulit ang phone ko, isang beses lang, parang mahiyain. Tinap ko sa ilalim ng mesa: “Anak, malapit na ’ko sa may tulay. Traffic. May baha. D’yan ka lang sa covered court pag-uwi mo ha. Ingat.” Napangiti ako—kung gaano karami ang “Ingat” niya ngayong araw, ganoon din karami ang desisyon kong “Mamaya na.”
Pag-uwi, natapos ang bagyo sa papel pero hindi sa kalsada. Lubog ang kanto. Dumaan ako sa covered court, tulad ng bilin niya kahit hindi ko nasagot. Sa gitna, may mga batang naglalaro ng tubig; sa gilid, may isang tricycle na nakahinto, flat ang gulong. “Si Tatay mo, andun sa tulay,” sabi ng tinderang sumilong. “Tumutulong magtulak. Matanda na ’yan, pero wala pa ring ayaw pasaklolo.” Tumango lang ako. “Oo, gano’n talaga ’yon.”
Sa bahay, nilapag ko ang bag. May mainit na lugaw sa mesa, niluto ni Nanay. “Nasa tulay pa raw tatay mo,” sabi niya, “tumutulong sa mga na-stall.” Umupo ako, tinikman ang lugaw. Umuulan pa rin. Tumunog ang phone—di na text, tawag na. “Tay” ang nakalagay. Napatigil ako. “Sasagutin mo?” tanong ni Nanay, naghuhugas ng kaldero. “Mamaya na, Nay. Nagre-review pa ko para bukas.” “Sandali lang ’yon,” sabi niya, pero hindi ko siya pinakinggan. Pinatay ko ang ring.
Makalipas ang limang minuto, tumawag ulit. At ulit. Sa pang-apat, napikon ako sa sarili kong kaba. “Ano ba, Tay,” bulong ko, “ang kulit.” Pinindot ko ang “reject.” Niyakap ko ang unan, tinakpan ang tenga, at pinagod ang isip sa pagbabasa. Lumipas ang tatlumpung minuto. Tahimik. Akala ko panalo ako sa laban ng “gagawin ko muna ’to.” Tapos, kumatok ang pinto nang dalawang beses—mahina, maingat, pamilyar.
Pagbukas ko, si Mang Daryl—kapitbahay na drayber. Basa sa ulan, hawak ang isang helmet at maliit na pouch. “Jiro,” sabi niya, “sa tulay… si Tatay mo…” Napaupo ako sa sahig kahit nakatayo pa siya. “Nabangga ng dumulas na motor ’yung tinutulungan nilang tricycle. Tinamaan si Tatay mo habang nagtutulak. Dinala namin sa klinika. Huwag kang mag-alala, humihinga pa kanina, pero—bilisan mo.” Narinig kong nagbitaw si Nanay ng plato, tumama sa lababo. Kumabog ang puso kong parang pintuang diumog ng baha. Tumingin ako sa mesa—nandoon ang phone, nakasindi. May unread: “Anak, andito na ’ko sa tulay. Huwag kang dadaan dito. Ingat. Ingat. Ingat.”
Sa klinika, puti at malamig, parang kinain ang kulay ng araw. Nakaabang si Nanay sa labas ng ER, yakap ang bag ni Tatay. Lumapit ang nurse. “Family ni Mr. Cruz?” “Opo,” sabay naming sagot. “Nakausap n’yo po ba siya bago?” tanong ng nurse. Umiling si Nanay. Ako, hindi nakasagot. “May dugo sa ulo at balikat. Sinusubukan ng doktor na ma-stabilize. Kailangan natin magdasal.”
Umupo ako sa sahig. Binuksan ko ang phone at doon ko lang nabasa nang tuluyan ang mga text ni Tatay buong araw—pahaba nang pahaba, paulit-ulit ang “Ingat,” parang nagkukuwento ng ulan, trapik, baha, at pag-aalala. Sa dulo ng huling mensahe, may dagdag: “Anak, kung hindi ka sumasagot, ibig sabihin busy ka. Okay lang. Basta ingat ka, ha.” Naluha ako. Hindi dahil sa ulan, kundi dahil sa init ng salitang matagal ko nang minamaliit.
Lumabas ang doktor. “Pamilya ni Mr. Cruz?” Tumayo kami. “Ginawa namin ang lahat. Kailangan nating ihanda ang sarili sa posibleng komplikasyon. Hihintayin natin ang susunod na oras.” Ang bawat segundo, parang bato sa dibdib.
Hindi ko alam kung ilang dasal ang sinabi ko. Hindi ko alam kung ilang beses kong pinilit na bumalik ang oras para sagutin ang tawag niya, kahit isang “Tay.” Ngunit ang alam ko, sa wakas, nabuksan ang pinto. Pumasok kami. Nandoon si Tatay—maputla, nakapikit, may benda sa ulo. Humawak ako sa kamay niya, malamig pero mabigat, parang kamay ng taong maraming binuhat sa buhay. “Tay,” bulong ko, “nandito po kami. Pasensya na po. Hindi ko sinagot ’yung tawag. Hindi ko nabasa agad ’yung… ’yung liham mong ‘Ingat.’” Dumaloy ang luha sa mask ko. “Tay, sagot ko na ngayon: ‘Opo. Mag-iingat po ako. At salamat.’”
Nagmulat siya ng kaunti, marahang kumurba ang labi, sapat para masabi kong narinig niya ako. “Anak,” pabulong na bakas. “Ayos ka lang?” Tumango ako, kahit hindi. “Ayos lang, Tay. Mag-iingat ka rin.” Pumikit siya. Umingay ang makina, saka unti-unting umidlip ang tunog. Mahaba ang gabi. Maiksi ang hininga. Sa dulo, may tahimik na linya na hindi na tinawid ng oras.
Sa burol, dinala namin ang tricycle niya sa labas ng kapilya. Binadyaan ng mga kasamahan niyang drayber. May nagdala ng bulaklak na gulong. Dumaan ang mga pasaherong matagal niyang pinasakay nang mura, mga tindera sa palengke, mga batang tinutulak niya papunta sa bangketa kapag umuulan. Lahat may kuwento. “Palaging ‘Ingat’ ang bilin n’yan,” sabi ni Aling Bebang. “Kahit late na, siguradong magtetext ‘yan sa anak niya.” Napaupo ako sa gilid. Binuksan ko ang phone ni Tatay na ibinalik ng pulis. Sa “Sent Messages,” puro “Ingat” ang laman—sa akin, kay Nanay, sa mga tito, sa kapitbahay, sa grupo ng drayber. Parang iisang liham na dinurog ko bawat araw sa “Mamaya na.”
Huling gabi, lumapit sa akin si Ma’am sa eskwela. “Jiro,” sabi niya, “pipirmahan ko na ang extension mo sa exam. Sige lang.” Tumango ako, hawak ang programa ng lamay. “Ma’am,” sagot ko, “pwede po bang magbahagi?” “Siyempre.”
Tumayo ako sa harap, hawak ang cellphone na ilang beses kong binale-wala. “Ako si Jiro,” sabi ko, “anak ni Nestor—drayber na mabagal mag-text pero mabilis magmalasakit.” Pinunasan ko ang luha ko. “Araw-araw niya akong sinusulatan ng iisang salita: ‘Ingat.’ Akala ko dati, pangit na intro ’yon, paulit-ulit, walang laman. Ngayon ko lang nabasa nang buo—liham pala ’yon. Liham ng tatay na hindi marunong gumawa ng mahabang paragraph, pero marunong magbuhat ng bahay sa likod niya. Liham ng tatay na marunong magpaalam sa gitna ng ulan.”
Hindi ako nag-number ng mga aral; hindi ko kinailangang ilista. Pero malinaw sa akin:
Kapag may nag-message na “Ingat,” hindi siya corny—iyon ang buong talambuhay ng pag-ibig sa isang salita. Kapag may tumatawag na “Anak,” hindi iyon istorbo—iyon ang pinto ng tahanan na humihintay na buksan mo. Kapag nagmamadali ang mundo, puwede mong sabihing “Mamaya”—pero huwag sa isang tao na pwedeng mawala bago pa dumating ang mamaya.
Pagkatapos ng libing, umuwi ako sa kwarto. Binuksan ko ang phone at gumawa ng bagong contact: “Mga Paalala ni Tay.” Kinopya ko lahat ng “Ingat” galing sa lumang phone niya at itinatak ko sa lock screen ko isa-isa, naka-schedule na babasa ako tuwing umaga at gabi. Bumili ako ng maliit na label maker, idinikit ko sa pinto ng boarding house: “Ingat paglabas. Ingat pag-uwi. Ingat sa salita.” Sa tricycle na naayos naming muli, nilagyan ko ng sticker: “Ingat. –Tay.”
Nag-practice akong sumagot. Sa chat ni Nanay: “Ma, nakauwi na ako. Ingat ka rin po.” Sa GC ng barkada: “Guys, alis na ko. Ingat.” Sa messenger ng kapatid kong nasa probinsya: “May exam ako bukas. Ingat tayo.” Hindi para maging mabait sa papel; para maging totoo sa liham. Tuwing may umuulan at may batang tumatawid, sumisigaw ako: “Ingat!” Tumatakbo ako para alalayan. Doon ko narealize: ang pinakamahabang liham ni Tatay, hindi natapos sa “Ingat” na text; tinutuloy ko siya sa bawat gawin ko.
Isang araw, dumaan ako sa tulay. Wala na ang bakas ng aksidente, pero nandoon pa rin ang markang hindi makikita sa mata—sa loob. Nagdala ako ng maliit na papel at tinape sa poste: “Salamat sa lahat ng tumutulong dito kapag umuulan. Ingat.” May humintong drayber, binasa, at ngumiti. “Anak ni Nestor ka, ’no?” tanong niya. “Oo po,” sagot ko. “Sana gumaan na ang biyahe mo,” sabi niya. Gumana.
Ngayon, bago ako matulog, tinitingnan ko ang huling mensahe sa lock screen ko: “Ingat.” Sumasagot ako aloud kahit ako lang ang nakakarinig: “Opo, Tay.” At sa katahimikan ng gabi, parang may kalansing ng susi, lagitik ng termos, at yabag ng tsinelas na papalayo—hindi dahil iiwanan ka, kundi dahil maaga siyang aalis para unahan ang ulan at bantayan ang dadaanan mo.
Bago tayo mag-scroll, bago tayo tumawa sa GC, bago natin i-swipe palayo ang mga simpleng salita, alalahanin natin: may mga liham na isinulat buong buhay, pero iisang salita lang ang laman—“Ingat.” Kapag natanggap mo iyon, sagutin mo. Kahit “Oo.” Kahit “Ikaw din.” Dahil minsan, sa isang salitang pinakawalan mo, may araw na hindi mo na mababalikan.
Ingat.
