Ako si Ken, Grade 10. At kung may isang bagay na kinahihiya ko sa sarili ko, ito ’yon: pinili kong mas mahalin ang bagong cellphone kaysa ang pahinga ni Tatay.
Mainit ang Abril noon, malagkit ang hangin na parang asukal sa balat. Sa kanto ng barangay namin may ginagawang building; amoy semento, amoy bakal na kiniskis, amoy pawis ng taong nagbubuhat ng araw para kumita ng gabi. Si Tatay, naka-orange na long sleeves at kupas na helmet, doon nagta-trabaho bilang mason/helper. Araw-araw ko siyang nakikita sa labas ng school kapag dadaan akong pauwi, may buhat na sako ng buhangin na parang higanteng unan na ayaw bumitaw sa balikat niya.
“’Tay,” sabi ko isang gabi, “magkano po kaya ’yung bagong model na ganito?” Ipinakita ko sa kaniya ang poster sa tindahan: malinaw ang camera, ang ganda ng screen, may promosyon pang “zero interest daw.”
“Maganda,” sagot niya, nakangiti, parang bata ring inabotan ng kendi. “Magkano?”
Tinapat ko ang presyo. Kumunot ang noo niya. Nagkape siya bago sumagot. “Dalawang buwan na overtime.”
“Dalawang buwan lang?” napakabilis kong sabi. “Baka kaya.”
“Baka kaya,” ulit niya, hindi sigurado, pero sinabing oo na rin. “Basta pag may extra, bibili tayo.”
Naging obsesyon ko ang “extra.” Tuwing uwian ko, dumidiretso ako sa site para tingnan si Tatay. “’Tay, overtime po ba kayo?” tanong ko, sabay abot ng tubig. “Kasi ’yung promo hanggang katapusan lang.”
“Oo,” sagot niya. “Kaya pa.”
“Kaya pa,” inulit ko, parang pihitan ng gripo na ayaw tumigil.
Sa una, masaya siya. Pinag-uusapan namin kung anong kulay ng phone ang kukunin, kung ilan ang storage, kung anong case ang bagay. Pero habang tumatagal, napapansin ko: lumalim ang guhit sa pagitan ng kilay niya, humahaba ang pag-upo niya bago tumayo. Kapag tinatanggal niya ang helmet, may markang puti sa noo. Sa kamay niya, may bagong hiwang di pa nagsasara, tinakpan lang ng masking tape.
Isang Sabado, sinundo ko siya tanghali. Ang init ay parang hawla. Pinilit kong maging masigla. “’Tay, nagtanong ako sa mall, puwede raw installment!”
“Installment?” tanong niya. “Ibig sabihin, huhulugan… buwan-buwan… mas matagal…”
“Mas madali,” sabi ko. “’Di sabay-sabay.”
Tumango siya, pero hindi ngumiti. Tumingala sa langit, suminghot ng alikabok ng semento na parang usok ng pagod. “Ken,” sabi niya, “pwede bang sa susunod na buwan na tayo tumingin? Medyo… sumasakit ang likod ko.”
“Sayang ’yung promo,” bulong ko.
“May susunod na promo,” sagot niya, kalmadong boses na parang inaantok.
Umuwi kaming tahimik. Sa hapag, si Nanay naghiwa ng kamatis, humihikab sa gitna ng pagod. “Anak,” sabi niya, “gaano ba kamahal ’yang cellphone? Baka pwedeng secondhand muna.”
“Wag na po,” mabilis kong sagot. “’Pag luma, mabilis masira.”
“’Pag bago, mabilis maubos ang pasensiya,” bulong ni Nanay, pero ngumiti pa rin. Ayokong marinig. Ang totoo, naiinggit ako sa mga kaklase kong may malinaw na camera. Sa group chat, ako ang laging malabo ang kuha. Sa school projects, ako ang laging huli mag-send dahil mahina ang phone ko. Iniisip ko: isang bagong phone, isang panibagong ako.
Kinabukasan, Lunes, mas maaga akong nagpunta sa site. Gusto kong ipakita kay Tatay ’yung bagong ad: “Last 7 days!” Dinatnan ko siyang nakapuwesto sa may mixing area, buhat-buhat ang sako. Pawis ang buong likod niya. “’Tay!” sigaw ko, sabay takbo.
Paglingon niya, may dumausdos na buhangin sa sako, lumuwag ang pagkakakapit. Bigla siyang natigilan; sumakit ang mukha niya. Napahawak sa tagiliran. Halos malaglag ang sako. Nataranta ako. Lumapit ang foreman at dalawang kasama. “Tol, paupo!” sabi nila. Inalalayan nila si Tatay sa lilim.
“Wala ’to,” sabi ni Tatay, pilit na tawa. “Sumakit lang bigla.” Kinapa ng foreman ang tagiliran niya. “Parang na-inat,” sabi ng foreman. “Magpahinga ka muna, Rene.”
“’Wag,” sagot ni Tatay. “Babalik ako mamaya. Kailangan ko ng overtime.”
Doon ako tinamaan. ‘Yung salitang “overtime,” biglang bumalik sa akin parang tinig na galing sa bunganga ko. Ako ang nagtanim, siya ang gumagamit.
“’Tay, pwede po ba tayong umuwi?” pabulong kong tanong. “Mamaya na ’yung overtime.”
“Okay lang ako,” sagot niya, kalmado. “’Pag umuwi ako ngayon, mababawasan ang araw. Bibilis pa raw magtaas ng presyo ’yung cellphone mo.”
Gusto kong sabihing, “Hindi na ’yun mahalaga.” Pero huli na. Nauna ko nang sinabing mahalaga.
Naglakad ako palayo, umiwas muna. Sa lilim ng kubol, binaligtad ko ang baunan ko—adobong sayote at konting baboy, pinaghati-hati ni Nanay. Pinagtiyagaan ko ng ilang subo. Mula sa gilid ng mata ko, tanaw si Tatay. Hinaplos niya ang tagiliran, huminga nang malalim, tumayo, sinuot ulit ang helmet, at bumalik sa trabaho. Parang kulang ang lilim para sa init ng konsensiya ko.
Kinagabihan, nagkukumpuni siya ng lumang bentilador sa sala. Tahimik. Dinig ang click-click ng turnilyo. Umupo ako sa tabi niya. “’Tay,” sabi ko, “huwag na po kaya ’yung bagong cellphone.”
“Huwag na?” Tumingin siya, may bahagyang gulat at luwag. “’Di ka ba mainggit sa kaklase mo?”
“Mas naiinggit na po ako sa mga may Tatay na walang iniintindi sa tagiliran,” biro ko, pilit, pero totoo. “Pasensya na po.”
Ngumiti siya, ’yung ngiting kumikilos lang ang kalahati ng bibig. “Okay lang. Gusto kong ibigay sa ’yo ’yung gusto mo. Pero mas gusto kong makita kang natutong maghintay.”
“Maghihintay po ako,” sabi ko. “Pero hindi ako hihintay na kayo ang magbuhat lahat.”
Kinabukasan, nagsimula akong magbenta ng yelo at gulaman sa oras na kaya ko. Nag-print ako ng maliit na tarpaulin gamit ang libreng punto ni Ate sa computer shop: “Ken’s Cool GulaMan—Libre yelo kung may dalang tumbler.” Sa recess, binabawasan ko ang laro, dinadagdagan ang benta. Sa bahay, sinusundan ko si Nanay sa merkado para humanap ng mas murang asukal. Sa site, kapag uwian, dumadaan ako para abutan si Tatay ng gulaman na hindi masyadong matamis, ayon sa bilin ni Nanay. Una, tumanggi siya. “’Sayang ’yan, ibenta mo.” Pero nang araw-araw ko nang dalhin, tinanggap na rin niya. “Masarap,” sabi niya. “Mas masarap ’pag alam mong hindi galing sa pahinga ng tatay mo.”
Dumating ang araw ng payday. Uuwi si Tatay nang mas maaga—may meeting daw sa foreman, may bagong schedule. Iyon din ang araw na pinuntahan ko ang mall para sa promo. Dalawang buwan na pala ang lumipas. “Last day!” sabi na naman ng poster. Kumirot ang lumang sabik. May pera na ako mula sa gulaman, pero kulang pa rin. Nakatunganga ako sa glass display ng phone na parang aquarium na may isdang hindi mo pwedeng hulihin.
May lumapit na lalaki, nakaputing polo, ahente. “Gusto mo? Madaling hulugan.”
Napakagat ako sa labi. Sa plastic bag ko, may bote ng gulaman para kay Tatay. Sa isip ko, bata, cellphone; anak, pahinga. Sa gitna, ako. “Pass muna,” sabi ko. “‘Pag may oras na para sa akin na hindi sa oras ng tatay ko galing.”
Umuwi akong magaan, kahit walang bagong phone. Sa kanto, nakita ko si Tatay sa waiting shed, nakaupo, nakatanaw sa langit na nagiging orange. “Anak,” bungad niya, “na-delay ang sahod. Next week pa pala ipapasok. Pero huwag kang mag-alala, tinanong ko ’yung foreman kung puwede akong mag-rest day sa Sabado. Pumayag siya.”
“Good,” sabi ko, umupo sa tabi niya. “Sa Sabado, rest day natin. Coffee tayo sa gilid, pandesal, tapos—may ipapakita po ako sa inyo.”
“Anong ipapakita?”
“Project,” sagot ko, sumenyas ng maliit. “Pahinga Project.”
Napakunot ang noo niya. “Pahinga? Project?”
“Sa site po ninyo, Tay.” HInilabas ko ang maliit na notebook na pinagkakitaan ng math at resibo. “Naglista po ako ng mga pwedeng gawin ng anak at asawa ng mga worker tuwing rest day: libreng reflex ng balikat, cold compress, tubig at asin para sa cramps, at simpleng stretch. Tapos, nag-message po ako sa SSG—may limang kaklase akong willing mag-volunteer magdala ng malamig na tubig at tinapay. Si Ma’am Liza, papayag daw magpahiram ng PE storage para sa yoga mat.”
Natigilan siya. Tumingin sa akin, parang bagong araw na hindi niya alam kung saan sisilip. “Ken… paano mo ’to naisip?”
“Dahil gusto kong matutong gumastos sa pahinga ninyo, hindi sa pagod ninyo.”
Napangiti si Tatay, at sa ngiting iyon, may unti-unting tumayong balahibo sa braso ko—para bang may hangin na dumaan na hindi galing sa electric fan. “Sige,” sabi niya. “Subukan natin.”
Sabado, nalagyan ng tolda ang bakanteng espasyo sa tabi ng site. May tatlong banig, dalawang palanggana ng may yelo, limang boteng malamig na tubig, at isang kahon ng tinapay galing sa donasyon ni Aling Pina. Dumating ang mga anak ng kasamahan ni Tatay, may dalang panyo at langis. Si Kuya Marco, welder, nakapikit habang minamasahe ng anak niyang si Lhea ang balikat. Si Mang Domeng, foreman, nakataas ang paa, nilalagyan ni Nanay ng cold compress na yelo at asin. Si Tatay, nakahiga, nakangiti, parang bata sa field trip.
“Ken,” tawag ng isa kong kaklase, “kulang tayo sa tubig.”
“On it,” sagot ko, takbo sa tindahan, balik agad. Natuto akong mag-ayos ng linya ng pag-inom, magpila ng pahinga. Sa gitna, tumayo ako at nagsalita nang mahina pero alam kong malinaw: “Hindi po ito relief. Ritual po ’to. Sa tuwing may rest day, may pahinga. Hindi natin ito ipagpapalit sa overtime. Kung may bibili man ng cellphone, hintayin nating mag-ipon ang oras na hindi galing sa pagod ng magulang.”
Tumango si Tatay. “Approved,” biro niya, sabay taas ng baso ng tubig. “Sa Pahinga Project!”
Nagpalakpakan ang iilan. Hindi malakas, pero sapat. Sa dulo ng araw, umuwi kaming pagod sa kaka-serve, pero magaan. Sa daan, binunot ni Tatay ang lumang phone niya. Bitak-bitak ang screen, pero gumagana pa. “Ken,” sabi niya, “kuha tayo ng picture.”
“Bitak po ’yan,” tawa ko.
“Hindi ang screen ang malinaw,” sagot niya. “Ikaw.”
Tinapat niya ang phone sa amin, nginitian ang araw. Kinabukasan, pinost ni Ma’am Liza sa page ng school ang kuha: “Pahinga Project—mga anak para sa pahinga ng magulang.” May nag-react, may nag-message na gusto raw sumunod. May nagtanong kung paano mag-donate ng water jug. Biglang nakita kong mas malaki pala ang mundo kaysa sa glass display ng mall.
Hindi ibig sabihin nito tumigil na ang pangarap ko sa cellphone. Nag-ipon pa rin ako—galing sa gulaman, galing sa pag-aayos ng luma-lumang headset ng kaklase, galing sa pagtiis sa pagkain sa bahay kaysa sa burger sa labas. Isang araw, umabot sa sapat ang ipon ko. Dinala ko si Tatay sa mall. “Tay,” sabi ko sa saleslady, “’yung basic lang po. Malinaw ang camera, pero hindi sobra ang presyo.”
“Hindi mo na gusto ’yung una mong model?” tanong ni Tatay, may biro sa mata.
“Gusto ko pa rin,” sagot ko, “pero mas gusto kong may kasabay akong tumawa habang nagpipicture.”
Binili namin ang simple pero maayos. Umuwi kaming may maliit na kahon, hindi mabigat, pero puno ng aral. Sa bahay, tinuro ni Tatay kung paano maglagay ng tempered glass na hindi may bula. Ako naman, tinuruan ko siyang gumamit ng video call para kay Lola sa probinsya. Sa unang video, kitang-kita ang kulubot ni Lola, ang tawa niyang walang ngipin, at ang luha niyang parang biglang ulan. “Ang linaw!” tawa niya. “Parang andito na kayo.”
“’Yan ang mas mahalaga,” sabi ni Tatay, nakatitig sa screen na parang salamin ng puso.
Ngayong sinusulat ko ’to, naka-save sa phone ko ang picture ni Tatay na nakahiga sa banig ng Pahinga Project, may yelo sa tuhod, at may ngiting hindi napapagod. Kapag may araw na gusto kong bumili ng kung anu-ano para lang makasabay sa uso, tinitingnan ko ’yun. Tapos, tatanungin ko ang sarili ko: galing ba sa pagod ng magulang ang gusto ko, o kaya kong intayin at pagtrabahuhan nang hindi nila sinasalo ang kapalit?
Kung may anak na katulad kong dati ay mabilis humiling at mabagal umunawa, sana marinig mo ito: hindi masamang mangarap ng mga bagong bagay. Pero mas masarap matutong pumili ng tamang pinanggagalingan ng pangarap mo. Huwag mong gastusin ang pahinga ng magulang mo para sa gamit mo. Mag-ipon sa sarili mong oras, hindi sa hininga nila. At kung kaya, magtayo ka ng sariling “Pahinga Project”—sa bahay, sa barangay, sa site, sa eskuwela. Baka doon mo matuklasan na ang pinakamagandang upgrade sa buhay ay hindi megapixels, kundi pagmamahal na marunong maghintay.
Dahil sa huli, hindi “last 7 days” ang mahalagang promo. Ang tunay na promo ay ’yung iniaalok ng puso: “Kung pipiliin mo ako kaysa sa bagay, bigla kang magkakaroon ng mas malinaw na tingin.” At ’yan, wala ’yang hulugan. Binabayaran ’yan ng pag-unawa—at binabalik ng kabusugan sa loob, pati na rin ng ngiting matagal mo nang gustong makita: ang ngiti ng tatay mong, sa wakas, nakakapahinga.
