Ako si Paolo, first year sa kolehiyo. Sa boarding house, ang mundo ko ay headphones, hoodie, at pader na kulay-abo. Sa labas, tuloy ang bagyo; sa loob, tuloy ang tampo. At sa mesa, nakaharap sa akin ang cellphone—umiilaw, nanginginig, at may salitang ayaw kong harapin: “Nanay.”
Maghapon na akong mainit ang ulo. Umaga pa lang, nag-away kami sa chat tungkol sa tuition at gadgets. “Anak, pwede bang maghinay-hinay muna sa gastos? Marami pa tayong kailangang bayaran,” sabi niya. Sagot ko, “Ma, hindi mo naiintindihan. Kailangan ko ’to sa requirements.” Hindi ko na sinabing gusto ko ring sabayan ang klase, gusto kong hindi mahuli sa brand, sa usapan, sa mundo. Ang totoo, mas takot akong mahuli sa tingin ng iba kaysa sa hapdi ng kanyang palad.
Mula nang maghiwalay sina Tatay at Nanay, siya na ang lahat: nanay, tatay, taga-laba, tindera ng turon tuwing hapon, tagamasahe ng pagod kong boses sa gabi. Sanay siyang manghingi ng pasensiya kahit wala naman siyang kasalanan. Sanay siyang ngumiti kahit masikip ang wallet. At ako, sanay na ring maningil ng pangarap na hindi akma sa laman ng pitaka namin.
Hapon ’yon, malakas ang ulan. Nakatitig ako sa gawing basang salamin. Sa gilid ng frame, may punit na kurtinang tinatahi ko dapat pero hindi ko sinimulan. Nagtitiktik ang ulan sa yero, parang daliri na kumakatok sa dibdib. Tumunog ang phone. Nakalagay: “Nanay.” Tumingin ako, nag-init ang tenga ko. Naalala ko ang huling reply ko sa chat: “Ma, huwag muna.” Sinundan ng “Busy ako.” Kahit hindi. Kaya nang tumawag siya, kinuyom ko ang palad, pinikit ko ang mata, at hinayaan kong mag-vibrate ang tawag hanggang mamatay.
Hindi tumigil. Tumawag ulit. At ulit. Sa bawat pagring, lalong humahapdi ang hiya sa ilalim ng inis. Para takpan ’yon, binalot ko ang sarili sa hawak ng hoodie at bumulong: “Mamaya na lang.” Pero may boses sa loob na mas mahina: “Anak, sagutin mo.”
Naglagay ako ng earbuds. Pinatugtog ko ang malakas na bass. Tumitig sa kisame, kinakausap ang sarili na magpakatatag, na “boundaries” lang ’to, na may karapatan akong magpahinga sa drama ng buhay. Sa labas, kumidlat. Sa bintana, may lumitaw na anino—balisang babae, nagtatakip ng ulo, hawak ang cellphone. Napalunok ako. Si Nanay.
Hindi ko alam kung ilang minuto akong nakapako, hanggang sa mabuksan ko na rin ang earbuds at marinig nang malinaw ang sigaw ng ulan. Sa kabilang panig ng bintana, nakalugay ang buhok ni Nanay, basang-basa ang pink niyang sando, nanginginig ang balikat. May sinasabi siya sa cellphone, ngunit natatabunan ng kulog. Tumawag ulit ang phone sa mesa. “Nanay.” Kita ko ang pangalan na parang ilaw na ayaw mamatay. Tumingala siya, kita ang pagod sa mata. Parang tanaw ko ang nakaraan: kung paano siya sumugod sa ulan para dalhin ako ng payong nung Grade 2 ako. Kung paano niya binuhat ang bag ko nung Grade 6. Kung paano niya binuhat pati ’yung hiya ko nung first year high school na umiwas ako sa kanya sa gate. Bago ko pa masagot, huminto ang ring. Napatitig ako sa salitang “Missed call.” Sunod-sunod. Parang suntok na hindi ko naiwasan.
Bumukas ang pinto ng kwarto ko. Sumilip ang landlord. “Paolo, may naghahanap sa ’yo. Basang-basa na ’yung nanay mo sa labas.” Napalundag ako. “Po?” Tumayo ako, halos mahulog ang upuan. Sa hagdan, amoy ko ang ulan at lamig. Sa pinto, naroon si Nanay, hawak ang lumang payong na may pilipit na tadyang. Nang makita niya ako, dahan-dahan siyang ngumiti. Pero may kakaiba sa kulay ng labi niya—maputla. “Anak,” sabi niya, “pasensiya na sa abala. Pinadalhan ako ng kapitbahay ng balita—may orientation ka raw bukas para sa scholarship. Dinala ko ’yung requirements na nakuha ko sa barangay.” Ibinigay niya ang envelope na basang-basa. “Sumakit bigla dibdib ko kanina sa daan kaya dito muna ako huminto. Tumawag ako sayo, baka masundo mo ako sa kanto. Ang lakas ng ulan eh.” Napatingin ako sa envelope, sa tupi ng papel na tumigas sa lamig. Hindi ako agad nagsalita. Ang nasabi ko lang: “Ma, bakit ka pa lumabas? Ang lakas ng ulan.”
Kumuyom ang mga kamay niya sa dibdib. “Ay, siguro napagod lang. Madali lang ’to.” Napahawak ako sa braso niya. Mainit. Mabilis ang pulso. “Dito ka muna sa sofa, Ma,” sabi ko, inakay ko siya papasok. Basang-basa ang paa niya; nag-iiwan ng markang parang tanda sa sahig.
Kumuha ako ng tuwalya, ng mainit na tubig. Nilagay ko sa palad niya. “Sandali lang,” sabi ko, “magpapakulo ako ng sopas.” Tumango siya, pilit na ngiti. “Anak, nawalan na ba ako ng mukha sayo?” Napatigil ako. “Bakit n’yo po nasabi ’yan?” “Kasi ilang ring na ’ko,” sabi niya, “baka iniwasan mo ako. Nakakatakot lang kasi ang bagyo. Baka sabihing OA ako.” Napatungo ako, hindi makatingin. “Hindi ko sinagot, Ma,” sabi ko, nilulunok ang bukol. “Galit ako. Sa lahat. Hindi sa’yo. Pero ikaw ang nadali.” Tumango siya, hinaplos ang braso ko. “Okay lang. Sanay na si Nanay sa sampal ng ulan, sa siko ng buhay. Huwag ka lang sanang masanay sa pag-iwas.”
Nagkuryente ang loob ko sa hiya. Pinaupo ko siya at tinawagan ang barangay health worker. “Ate, paki-sundo po mai-check si Mama,” sabi ko. “Sige,” sagot niya, “pero baha sa kanto. 30 minutes pa.” Para akong hinila ng orasan. Dumikit ako sa tabi ng sofa at pinagmasdan si Nanay. Tumatawa siya sa maliit—’yung tawa na nilalagay niya sa pagitan ng reklamo para hindi ko pansinin. “Tsaka pala,” dagdag niya, “’yung scholarship—pinilit kong kumpletuhin. Kahit ano, para mas mapagaan.” “Ma, dapat ako ’yon.” “Anak, trabaho ko ’yan—ang pagaanin ang daan mo.” Napahawak siya sa dibdib, ngumiti nang mahina. “Ang bigat ng hangin ah.”
Lumamig ang daliri ko. “Ma, huminga ka nang malalim.” Sumunod siya. Inabot ko ang phone ko, dial ng 911. Pinapakinggan ko ang paulit-ulit na ring. Sa bintana, walang tigil ang ulan. Sa loob, walang tigil ang dasal ko. “Sige na, Ma,” bulong ko, “sa akin ka huminga. Sa akin ka kumapit.”
Dumating ang barangay tanod at kapitbahay naming may sasakyang tricycle. Binuhat namin si Nanay, maingat, parang basag na tasa na mahal na mahal mo pa rin. Sa tricycle, hawak ko ang kamay niya. “Anak,” sabi niya, “kung sakaling… ’wag mo na sana akong pagsisihan. Sagutin mo lang ’yung phone mo lagi ha?” Tumulo ang luha ko. “Oo, Ma. Oo.”
Sa klinika, maingay ang ilaw at malamig ang hangin. May amoy gamot na pumapait sa dulo ng dila. Kinuha siya sa loob. Ako, naiwan sa labas, hawak ang envelope niyang basa. Binuksan ko. Naroon ang birth certificate ko, barangay clearance, form ng scholarship na may pirma niya. Sa tabi, may maliit na papel na sulat-kamay: “Para kay Paolo—kapag napagod ka, sagutin mo muna ako.” Parang piniga ang puso ko. Pinikit ko ang mata ko at pinakinggan ang ulan.
Lumabas ang doktor. May katahimikan sa pagitan niya at ng payong kong tumutulo. “Anak ka ba ni Mrs. Santos?” Tumayo ako. “Opo.” “May history ba siya ng sakit sa puso?” Umiling ako. “Wala po—o baka di niya sinabi.” Tumango ang doktor. “Nagkaroon siya ng acute coronary event. Ginagawa namin ang lahat.” Nadurog ang mundo ko sa salitang “lahat.” Kasi biglang sumunod ang salitang “pero.”
Mga oras ang lumipas. Sa bawat minuto, bumabalik sa isip ko ang hindi ko nasagot na tawag. Gusto kong uminom ng tubig pero natuyo ang lalamunan ko. Gusto kong magdasal pero hindi ko alam ang tamang salita, kaya ang naidikit ko lang sa langit ay: “Panginoon, pahiram pa.”
Lumabas ang nurse. “Gusto ka niyang makita.” Pumasok ako. Sa kama, maputla si Nanay, may mga wire at dingding na puti. Pero nang ngumiti siya, parang may araw na tumagos sa bubong. “Anak,” bulong niya, “buti andito ka.” “Ma,” sabi ko, nauupos ang boses ko. “Sorry po. Sorry sa lahat. Lalo na sa tawag.” Umiling siya nang dahan-dahan. “Hindi ako galit. Ang tawag—hindi iyon para ipaalala ang mga kulang mo. Tawag ’yon para sabihin na malapit na ako sa inyo.” Pinisil ko ang kamay niya. “Huwag kang aalis.” Tumawa siya ng marahan. “Hindi ako aalis sa ’yo. Kahit saan ka mapunta, susunod ako.” “Pero Ma—” “Shhh,” sagot niya, “anak kita.” Naramdaman kong lumuwag ang mga daliri niya. Tumawag ang makina sa isang tunog na hindi ko kayang kalimutan.
Hindi ko matandaan ang eksaktong sandali nang huminto ang ulan. Ang natatandaan ko lang, may katahimikan na parang malalim na balon. Ang natatandaan ko lang, mahigpit ang kapit ko sa unan niyang amoy sabon at araw. Ang natatandaan ko lang, hindi ko na maririnig ang “Anak, kumain ka na?” na boses na pinakasanay akong takasan.
Sa burol, punô ang maliit na kapilya. Dumating ang kababaihan sa barangay na kasama niya sa paglalaba; ang tinderang nagbibigay sa amin ng libreng gulay tuwing Pasko; ang mag-aaral na tinulungan niyang ayusin ang requirements. Lahat silang iyon, may kuwento kung paano sila tinawagan ni Nanay: “Anak, kumusta ka?” Napaisip ako: ang dami niyang sinagot na tawag ng mundo, samantalang ako, hindi ko sinagot ’yung kanya.
Huling gabi, tumayo ako sa harap. “Ako si Paolo,” sabi ko, “anak ni Lita—nanay na marunong sumalo ng ulan bago pa ako mabasa.” Hindi tumigil ang luha ko, pero hindi ko ito tinago. “May huling tawag siyang hindi ko sinagot. At ’yon ang sugat ko habang buhay.” Huminga ako. “Pero may huling aral siyang iniwan: sagutin ang mga tawag ng pagmamahal kahit hindi ka handa. Kasi baka ’yon na ang huli.”
Pagkatapos, umuwi ako sa boarding house. Binuksan ko ang cellphone at tinitigan ang call log na may pulang “Missed call.” Ilang beses kong in-scroll. Tila paulit-ulit na utos na hindi ko sinunod. Kumuha ako ng maliit na papel at isinulat: “Sa bawat ring mo, sasagot ako.” Idinikit ko sa tabi ng alarm clock ko, mas malapit kaysa sa pride ko.
Lumipas ang mga buwan. Natuloy ang scholarship—hindi dahil magaling ako, kundi dahil sinadyang kumpleto na pala ng Nanay ko ang lahat. Tuwing may libre akong oras, tumatawag ako sa mga tiyahin, sa kapatid, sa tatay na malayo, sa kaibigang matagal nang di kinukumusta. Tuwing may “Nanay” na lumalabas sa number ng kapitbahay, sinasagot ko agad—kahit di ko siya kadugo. Kapag may tumatawag sa messenger ng hatinggabi, at may boses na nanghihingi ng tulong, nagigising ako. Pinili kong maging tulay sa halip na pader.
Isang gabi, bumuhos ulit ang ulan. Umupo ako sa tabi ng bintana, suot ang hoodie na kulay asul na madalas kong itago. Pinakinggan ko ang tiktak ng tubig sa bubong. Kinuha ko ang cellphone at tinap ang “Voice Memos.” Pumikit ako at nag-record: “Ma, salamat. Dumating ako nang huli—pero inaabutan mo pa rin ako. Pangako, kapag tinawag ako ng mundo, sasagot ako. Kapag tinawag ako ng pangarap, sasagot ako. Kapag tinawag ako ng tao, lalo na ng mga mahal ko—uunahin ko.” Pinatay ko ang record. Napangiti. “Goodnight, Ma,” bulong ko, at sa patak ng ulan, parang may pamilyar na himig na sumagot.
Bago tayo mainis, bago tayo magtago sa hoodie at headphones, bago natin itulak palayo ang mga tawag na kumakatok sa puso, alalahanin natin: hindi laging tumatawag ang pagmamahal. Minsan, isang beses lang—at ’yon ang huli. Huwag nating hayaang maging libingan ng “sana” ang call log natin.
Kung may “Nanay,” “Tatay,” “Kuya,” “Lola,” o kahit sinong nagmahal sayo na tumatawag ngayon—sagutin mo. Kahit “Hello” lang. Kahit “Mamaya tatawag ulit ako.” Dahil minsan, ang pinakamatagal na pangungusap ay ’yung hindi mo nabigkas. At ang pinakaingay na katahimikan ay ’yung pinakawalan mong ring.
Ngayon, tuwing may ulan, binubuksan ko ang bintana. Hindi na para ipitin ang mundo sa labas, kundi para pakinggan ang anumang tawag na dumarating. At sa bawat “Hello,” may kasunod na pangako: hindi na ako magpapalampas ng pagkakataon na marinig ang boses ng pag-ibig—lalo na kung boses iyon ni Nanay.
