Ako si Reina, Grade 10. Sa lungsod namin, ang umaga ay amoy isdang bagong hango at gulay na may hamog, at ang tunog ay sigaw ng tinderang “Bili na!” na sinasagot ng kalabog ng sako sa balikat ng mga kargador. Doon nagtatrabaho si Tatay—sa palengke na lagi kong iniiwasan.
Tuwing madaling-araw, gigising ako sa lagitik ng pinto. Nakikita ko si Tatay sa liwanag ng ilaw sa kusina: nakaorange na kupas na t-shirt, nagtatalian ng paa ng sapatos na may punit na gilid, sabay hihigop ng kape sa lumang baso. Bago siya lumabas, sisilip sa kwarto ko, hihilahin ang kumot sa paa ko at bubulong ng “Anak, may pandesal sa lamesa. Mag-iingat ha.” Ilang taon ko na ’yong naririnig, pero nitong huli, unti-unti ko na ring tinigasan ang puso ko. Hindi ko alam kung kailan nagsimula, pero siguro nang marinig kong kinutya ng kaklase ko ang amoy ko kapag sinusundo niya ako galing eskwela—“Amoy palengke.” Parang mula noon, binalutan ng hiya ang apelyido ko.
Minsan, sumabay ako sa kanya papasok sa palengke para tipirin ang pamasahe. Maaga pa, mapusyaw ang araw, nangingintab ang semento sa tubig mula sa tindahan ng isda. Sinalubong kami ng ingay at tawanan ng mga kargador. “Si Reina, honor student!” sigaw ng isa, panay biro. “Mag-arkitekto ’yan balang araw!” dagdag ng isa pa. Ngumiti ako nang konti, pero tumagilid ang tingin ko sa paa kong may putik. Sa gilid ng daan, ipinahinga ni Tatay ang sako sa baywang niya at ibinili ako ng mainit na tsokolate sa karinderya ni Manang Liza. “Para sa sipag at tiyaga,” sabi niya, sabay abot. Tumango ako, pero hindi ko iyon ininom kaagad. May dumaan kasing kaklase kong nakaputing sapatos, may kasamang nanay na naka-ayos. Napatingin sila sa amin. Agad kong ibinaba ang tasa, ipinatong sa mesa na parang napaso. “Tay, mauna na ako,” sabi ko at tumakbo palayo, kunwari nagmamadali sa homeroom. Naulinigan ko ang boses niya, “Ingat, anak!” at ang mahinang tawa ni Manang Liza na parang may awa. Hindi ako lumingon.
Noong gabing ’yon, hinila ni Tatay ang lumang electric fan para sa akin. “Mainit. Dito mo na ilagay sa tabi mo.” Tiningnan ko siya at ang kamay niyang puro kalyo. “Tay,” sabi ko, “bukas huwag mo na po akong ihatid. Nakakahiya.” Napatigil siya, parang may natapyang lamig ang hangin. “Nakakahiya?” tanong niya, malumanay. “Saan?” “Sa palengke po. Sa mga tao.” Tumawa siya, hindi siya sigurado kung biro ko ba o hindi. “Anak, tayo ang tao.” Pero hindi ko na siya sinagot. Nagkunwari akong inaantok. Sa dilim, naramdaman kong dahan-dahan siyang umalis sa kwarto, maingat na isinara ang pinto.
Makalawa, Parent-Teacher Conference. Kailangan ng guardian. Hindi ko na hinayaang sumama si Tatay. “Nay na lang,” sabi ko, kahit alam kong may labada si Nanay at masakit ang bewang. Si Tatay, tumango. “Sige,” sabi niya, “bibilhan na lang kita ng lumpia pag-uwi mo.” Umuwi akong pagod, bitbit ang papel na may papuri ng guro ko. May nakaipit na sulat: “Puwede pong makausap ang magulang tungkol sa scholarship.” Dapat masaya ako. Pero may boses sa loob ko: “Sino ang kakausapin nila? Ang kargador?” Pinunit ko ang sulat at tinago sa ilalim ng unan. Pinili kong huwag ibalita.
Sumunod na linggo, may programang pang-eskwela. Kailangan ng guardian sa entablado habang tinatawag ang mga pangalan. Nagdesisyon akong mag-isa. Sa likod ng kurtina, habang inuulit ko sa isip ang “Reina Santos, With Honors,” naaninag ko si Tatay sa crowd. Nakatayo, nakadikit sa poste, may hawak na supot ng kape na nilagyan ng yelo. Naka-orange pa rin siyang kupas, may mantsa ng pawis. Bago ako tumalikod, nagtagpo ang mga mata namin. Kumaway siya, maliit, halos mahiya. Hindi ko sinuklian. Bumaling ako sa kabilang direksyon at umakyat sa entablado na parang walang kakilala sa mundo.
Pag-uwi, may lumpiang pinitpit sa mesa, may kape sa tabo. “Congrats, anak,” sabi ni Tatay, sabay tawa na pilit. “Wala kasi ako sa harap, e. Dito na lang ako tumayo sa likod para hindi ka maabala.” Naguho ang konting yabang sa dibdib ko, pero tinakpan ko ulit—’yung paraan ng batang marunong magsinungaling sa damdamin. “Okay lang po,” sabi ko, at tumungo sa kwarto.
Isang umaga, nagising ako sa malakas na ulan. Bahain ang kanto namin. Nasa pintuan si Tatay, nakahubad ang tsinelas, nakatiklop ang laylayan ng pantalon, handang lumusong. “Huwag ka nang pumasok,” sabi ni Nanay. “May quiz po,” sagot ko. “Susubukan ko.” Tumango si Tatay. “Sige, ihahatid kita sa overpass. Dito ka sa likod ko kapit.” “Huwag na po, Tay. May makakakita.” Naramdaman kong kumirot ang salita ko kahit hindi pa lumalabas. Pero pinakawalan ko pa rin. “Nakakahiya.” Tahimik. Ilang segundo lang, pero parang lumampas ang ulan sa bintana. “Sige,” aniya, “mag-ingat ka.”
Lumabas ako, bitbit ang payong. Sa dulo ng kanto, tumigil ako: malalim ang tubig, umaagos. Wala nang jeep. Nag-alala ako sa quiz. Nang maramdaman kong may humawak sa bag ko, pihit ako—si Tatay. “Anak,” sabi niya, “sa balikat ko. Baka mahulog ka.” Hindi na ako nakatanggi. Nabuhat niya ang bag ko, at nilusong ang baha hanggang sa tuhod. Sa ibabaw ng balikat niya, ramdam ko ang tibok ng puso niyang sumasabay sa agos. Sa gitna ng ulan, may dumaan na motor, may estudyanteng nakapayong, may tindera ng tinapay—maraming mata. Tinakpan ko ang mukha ko ng bag. Hindi ko alam kung mas malakas ang ulan o ang hiya.
Pagkalampas, inilapag niya ang bag ko at iniabot ang payong. “Mabilis ka, ha. Huwag kang madulas.” Tumango ako, di makatingin. “Salamat, Tay.” “Walang anuman.” Pinilit niyang ngumiti, ang ngiting ginagamit niyang pang-angat ng sako. Pero sa dulo ng ngiting iyon, may punit.
Kinahapunan, dumaan ako sa palengke. Gusto kong bumili ng ulam. Sa pagitan ng mga prutasan at gulayan, naroon si Tatay. May sako sa balikat, pawis na pawis, at may kausap na tindera. “Ron, pahinga ka muna,” sabi ni Manang. “Mamaya na, konti na lang ’to,” sagot ni Tatay. Nakita niya ako. Kinuha niya ang basong may kape sa mesa at isa pang baso, bagong timpla. Lumapit siya, inabot sa akin. “Mainit. Pambili ko sana ng tinapay mo kanina, hindi ka na kasi nag-almusal.” Dahan-dahan kong kinuha ang tasa, pero hindi ko itinapat sa labi. Nasa paligid ang mga taong kilala niya. May tumingin. May kumindat. May nagbiro: “Aba, si Honor Student!” Nagsalita ang hiya ko bago ang puso ko. “Tay, huwag na po. Baka ma-late ako.” Hindi naman ako papunta ng eskwela. Pero kailangan ko ng dahilan para tumalikod. Kaya tumalikod ako.
Sa bahay, hindi ko na natikman ang hapunan. Tinulugan ko ang mundo. Sa panaginip, mabigat ang sako sa dibdib ko.
Kinabukasan, hindi na nagising ang pinto sa lagitik. Tahimik ang kusina, malamig ang tasa ng kape. “Nandun pa sa palengke ang Tatay mo,” sabi ni Nanay, may kaba sa boses. “Kahapon pa raw masakit ang likod.” Lumakas ang kabog ng puso ko. Tumakbo ako papunta sa palengke.
Sinalubong ako ng mga mukhang pamilyar: si Mang Pido na nagtitinda ng saging, si Aling Baby sa gulay, si Manang Liza sa karinderya. “Si Tatay mo,” sabi ni Manang, itinuro ang gilid kung saan may upuang gawa sa kahoy. Nandoon siya, nakasandal, nakapikit. Basa ang noo niya kahit umaga pa. “Ron,” bulong ni Manang, “nandito na ’yung anak mo.” Bumuka ang mata niya, mabagal, parang iniaangat mula sa ilalim ng dagat. “Anak,” sabi niya, “buti dumaan ka.” Tumakbo ako, lumuhod sa harap niya. “Tay, pasensya na po,” lumabas agad, wala nang preno. “Pasensya na po sa lahat.”
Humawak siya sa kamay ko, ’yung kamay na dati kong tinataguan. “Bakit?” tanong niya, nakangiti. “Anong lahat?” Naluha ako. “Sa hiya ko. Sa pag-iwas ko. Sa… sa kape kahapon.” Tinapik niya ang kamay ko. “Anak, trabaho lang ’to. Pero ikaw, buhay ko.” Inabot niya ang tasa sa gilid, may usok pa. “Higop ka. Matamis, nilagyan ko ng konting gatas. Hindi ’to pangpalamig ng hiya—pang-init ng loob.” Uminom ako, at parang may natunaw sa gitna ng dibdib ko.
Dinala namin siya sa klinika. Sabi ng doktor, pagod, dehydration, at matagal nang iniindang pananakit sa likod. Kailangan ng pahinga. Ilang araw siyang nandoon, at sa bawat gabi, nagkukuwento siya mula sa higaan: paano niya natutunang tumali ng sako, paano niya iniahon ang buhay namin isang hakbang, isang angkat, isang hakot sa bawat araw. Naramdaman ko ang hiya na dati kong kalaban, ngayo’y kaibigan: tinuturoan ako kung kailan lumuhod para humingi ng tawad.
Isang gabi, habang pinupunasan ko ang pawis niya, humina ang boses niya. “Reina, kung may tatahak kang entablado, huwag kang matakot na tawagin akong tatay mo. Kahit saan ako galing, dala ko naman ang pangalan mo sa balikat ko.” Pinisil ko ang kamay niya. “Opo, Tay. Iuuwi kita. Magpapahinga ka.”
Tumagal ng ilang araw ang pahinga. Umuwi siya, pero hindi na bumalik agad sa palengke. Sinubukan naming siya ang bantayan, kami ni Nanay, at ako mismo ang pumila para sa scholarship interview—dala ang apelyido na dati kong kinukubli. Nangarap akong ipagmalaki siya sa mga guro ko.
Isang umaga, gumising akong tahimik ang bahay. Wala ang lagitik ng pinto, wala ang tunog ng kutsarang umuuga sa baso. Nasa sala si Nanay, hawak ang rosaryo. “Reina,” aniya, mahina, nanginginig, “si Tatay mo… hindi na nagising.” Tumigil ang mundo. Parang sumikip ang kisame. Dinaganan ako ng bigat na hindi sakong buhangin—bigat ng mga salitang dapat ko pang nasabi: “Proud ako sa ’yo.” “Salamat.” “Ikaw ang tatay kong bayani.”
Sa lamay, dumagsa ang mga tao mula sa palengke. Nagdala si Manang Liza ng mga pancit at lumpia. Si Mang Pido, nagbigay ng saging. Ang mga kargador, nag-ambag para sa bulaklak. Isang estudyante ang lumapit—kaklase ko, tila naiilang. “Reina,” sabi niya, “akala ko dati mayaman kayo. Ang ganda mo kasi palagi. Ngayon ko lang nalaman… kargador pala si Tito. Ang bait niya.” Tumingin ako sa kabaong at sa kamay na ngayo’y payapa. “Oo,” sagot ko, “kargador ang Tatay ko. At ako ang anak na nahuli ng pag-ako.”
Sa huling gabi, humarap ako sa mga tao at nagsalita. “Ako si Reina,” sabi ko, “anak ni Ron—kargador, tagapagdala, at haligi ng bahay namin.” Nangalog ang tinig ko pero hindi ako umurong. “Matagal ko siyang ikinahiya. Tiningnan ko ang pawis niya at dumi sa kamay at tinawag ko ’yong kahihiyan. Ngayon, alam ko na—’yon pala ang tinta ng pag-ibig. ’Yon ang pirma niya sa diploma ko, sa bawat librong nabili, sa kuryenteng hindi naputol, sa notebook na hindi naupos.” Tahimik ang paligid; may ilang humihikbi. “Kung may anak dito na nahihiya sa magulang dahil sa trabaho, pakiusap—agahan ninyo ang ‘pasensya’ at ‘salamat.’ Huwag ninyong hintaying mawala ang taong nagbubuhat sa inyo.”
Pagkalibing, bumalik ako sa palengke. Pareho pa rin ang amoy, pareho ang ingay. May bakanteng bangko sa gilid, kung saan dati siya nagpupunas ng pawis. Umupo ako, hawak ang lumang tasa niyang may gasgas sa gilid. Dumating si Manang Liza, naglatag ng dalawang kape. “Isa para sa ’yo, isa para kay Ron,” sabi niya. “Wala man siya, malamang tumatambay pa rin dito.” Napangiti ako. “Manang, puwede po bang dito ako mag-volunteer tuwing Sabado? Gusto kong tumulong magbitbit, kung kaya ko.” Tumawa siya. “Aba, anak ng kargador, kargadora rin.” “Hindi lang dahil anak ako,” sagot ko, “kundi dahil ito ang tahanan ng lakas niya.”
Mula noon, tuwing Sabado, nag-aabot ako ng kape sa mga kargador. Kapag may batang kagaya ko na dumaan, umiwas ng tingin, tinatawag ko, “Iha, ihi—sandali lang. Tikman mo ’tong kape. Libre. Basta pakinggan mo ’to: huwag mong ikahiya ang kamay na marumi sa trabaho; iyan ang kamay na malinis sa panlilinlang.” May iba’y hihinto; may iba’y tutuloy—pero alam ko, may isang salita na kikintal.
Isang buwan matapos ang libing, awarding sa eskwela. Tinawag ang pangalan ko para sa scholarship. Inakyat ko ang entablado, bitbit ang lumang cap ni Tatay sa bag. Nang tanggapin ko ang certificate, pinaharap nila ako sa camera. Bago ako ngumiti, sinabi ko ang pangarap ko sa mikropono: “Balang araw, gagawa ako ng mga gusaling may hagdan na kayang akyatin ng mga taong galing sa siksikan, may pahingahan sa bawat palapag para huminga ang mga kargador ng lungsod.” Tinuro ko ang dibdib ko. “Dahil kargador ang tatay ko. At sa balikat niya ako unang natutong umabot sa malayo.”
Ngayon, tuwing dadaan ako sa palengke, hindi na ako lumalakad nang mabilis. Humihinto ako sa bangko, umiinom ng kape, at nakikipagkwentuhan sa mga kasamahan ni Tatay. Kapag may nagtanong, ngumingiti ako: “Ako si Reina—anak ng kargador na nagbuhat sa buhay ko.” Sa bawat hakbang, dala ko ang tunog ng sako sa balikat—hindi na bilang hiya, kundi bilang himig na nagtutulak sa akin paakyat.
Bago tayo umiwas, bago tayo tumalikod, bago tayo mamili ng katahimikan para ikubli ang ating mga magulang, mag-isip tayo kung sino ang binubuhat ng mga kamay nilang may kalyo. Hindi kaaway. Hindi kahihiyan. Kundi mga tulay kung bakit tayo nakakatawid.
Minsan, nawawala ang tao bago pa natin maibalik ang pangalan nila sa puso. Huwag nating hayaang ganoon. Kung may Tatay kang pawisan at pagod, hawakan mo ang kamay niya ngayon, hindi bukas. Sabihin mong “Salamat.” Sabihin mong “Proud ako sa ’yo.” At kung sakaling mauna silang umuwi, huwag mong kalimutan—maaaring wala na ang balikat nilang pamilyar, pero naiwan sa iyo ang lakas na matagal na nilang binuhat. Gamitin mo iyon para yumuko, humingi ng tawad, at magpasalamat.
Sa huling tasa ng kape sa araw, lagi akong bumubulong: “Tay, hindi na ako nahihiya. Ikaw ang dahilan kung bakit nakakahawak ako ng pangarap.” At sa usok na paakyat, lagi kong naiisip—baka doon siya nakaupo, sa gilid ng langit, nakatingin sa akin, nakaorange pa rin, hawak ang sako ng dasal, at tumatawa ng dahan-dahan: “Anak, mag-ingat ha.”
