Naisip mo na ba kung bakit kapag pumapasok ang malamig na panahon o kapag kumikidlat sa hapon ay biglang tumitinde ang kirot sa tuhod ni Mang Arturo, umiinit ang kasu-kasuan ni Aling Nene, o kaya’y tila may kutsilyong humihiwa sa balikat ni Lola Cora? Hindi ito basta “signos ng pag-ulan” o simpleng pagod lang: limang magkakaibang uri ng sakit sa buto ang madalas umatake sa mga Pilipinong lampas sisenta, bawat isa’y may sariling ugat, sariling paraan ng pag-atake, at sariling diskarte ng pag-asikaso. Kung hindi maaagapan, maaaring humantong ang mga ito sa sapilitang tungkod, pagkahulog, o operasyon; ngunit kapag naunawaan at naitama ang hakbang—mula pagkain at ehersisyo hanggang gamot at simpleng ritwal—maaaring humupa ang kirot at manatiling aktibo ang katawan nang higit sa inaakala ng karamihan.
Pinakamadalas sa lahat ang mabagal ngunit tuluy-tuloy na pagkapudpod ng cartilage na kilala bilang osteoarthritis. Sa umpisa ay mahihinang langitngit sa tuhod, sunod ay pananakit kapag umaakyat ng hagdan, at kalaunan ay paminsan-minsa’y naninigas kapag napadapa ang paang nakayapak sa malamig na sahig. Lumulubha ito kapag sobra ang bigat ng katawan o kulang sa paggalaw sapagkat nababawasan ang “grease” ng kasu-kasuan. Ayon sa Philippine Orthopedic Institute, ang pitong kilong pagbabawas ng timbang ay kayang bumaba ng apat na ulit ang puwersang tumutulak sa tuhod bawat hakbang, kaya’t unang lunas ang simpleng pagkain ng kalahating tasa ng kanin at pagdagdag ng tatlong tasa ng dahon kada araw. Isang dakot na prutas, tatlong baso ng tubig, at anim na minutong pag-lakad tuwing umaga’t hapon ang kayang magpaikot ng synovial fluid na parang langis sa bisagra. Kapag hindi pa rin sapat, idinaragdag ang over-the-counter na paracetamol o low-dose NSAID, pero mas pinapaboran ngayon ang turmeric-ginger capsules at glucosamine-chondroitin na may reseta, sapagkat mas kaunti ang side-effect sa bituka. Kung maging matigas na parang kahoy ang tuhod, nirerekomenda ng doktor ang intra-articular hyaluronic acid o PRP injection—dalawa o tatlong turok kada taon para parang muling ipanganak ang “grasa” ng kasu-kasuan at mabawasan ang kirot ng dalawampu’t limang porsiyento sa loob ng anim na buwan.
Sumunod na tahimik na kalaban ang osteoporosis—ang unti-unting pagka-buhaghag ng buto na parang tuyong balangkas ng sebo. Wala itong kirot sa simula; karaniwang senyas ay biglang pagbagsak ng balikat, pagliit ng tangkad nang dalawang sentimetro, o paghina ng kapit ng kamay sa tasa ng kape. Kapag napatama sa mesa o nadulas sa banyo, nababali agad ang balakang. Sa DXA scan na isinagawa sa higit apat na libong Pilipinong edad singkuwenta pataas, tatlo sa sampu ang may matinding pagnipis ng buto ngunit hindi alam. Lunas: dagdag-dose ng calcium (1200 mg) at bitamina D3 (800–1000 IU) araw-araw, kasama ang tatlong minutong “heel drop”—pagtaas ng sakong at pagbagsak nang marahan sa sahig nang dalawampu’t beses sa umaga para suyuin ang buto na gumawa ng bagong himaymay. Kapag malala na, itinatakda ng endocrinologist ang bisphosphonate gaya ng alendronate isang beses kada linggo o denosumab injection kada anim na buwan, kasama ang pag-inom ng sapat na tubig upang hindi magasgas ang lalamunan. Tandaan: bawal ang sobrang asin at soft drinks sapagkat hinuhugot nito ang calcium palabas ng buto at ipinapalit sa ihi.
Ikatlong uri ang rheumatoid arthritis—isang mapusok na auto-immune na mas gustong umatake sa mga kasu-kasuan ng kamay at paa. Nagigising si Lola Cora na tila nakagapos ang mga daliri: mamamaga’t mamumula, magigisa sa init, at minsan ay sabay-sabay ang pagsalakay sa siko, tuhod, at balikat. Hindi pinapalampas ng sarili nating immune cell ang lining ng kasu-kasuan kaya’t parang sunog-bahay ang nagaganap sa loob. Gamutan? Sa unang buwan, mabisa ang kombinasyon ng low-dose steroid at methotrexate upang pigilan ang atake; kasunod ay maintenance ng hydroxychloroquine o sulfasalazine, at kung matindi pa rin ay ipinapasok ang biologic agent tulad ng adalimumab. Ngunit pinatibay ng Philippine Rheumatology Association ang halaga ng omega-3 mula sa tamban at sardinas—na nagpapahupa ng pamamaga—at ng fifteen-minute paraffin dip para sa mga daliring ayaw bumuka. Dagdag pa ang magaan na hand exercises gamit ang malambot na bola ng goma: pisilin ng sampung segundo, bitaw, ulitin ng lima hanggang sampung ulit bawat kamay tatlong beses kada araw upang hindi mamatay ang “range of motion.”
Pang-apat ang pinakasikat sa hapag-inuman—gout o rayuma sa Tagalog—na tumitira sa hinlalaki ng paa, sakong, tuhod, at maging ang siko. Kalaban dito ang kristal ng uric acid na parang bubog na dumidikit sa gilid ng kasu-kasuan kapag sobra ang purine sa pagkain o mahina nang magsala ang bato. Kapag umaatake, mamumula at iinit na parang nilagang alimango; madaling akalaing bugbog o pilay. Para humupa, nirerekomenda ang kolkisin o NSAID sa unang 24 oras; subalit para huwag pabalik-balik, kailangan ang allopurinol o febuxostat pang-habaang panahon upang ibaba sa 6 mg/dL ang uric acid. Lihim na panangga: palitan ang tatlong “p”—patis, pula (karne, isaw, laman-loob), at puti (asukal) ng “b”—berdeng gulay at brown rice. Idagdag ang hindi bababa sa dalawang litrong tubig para tuluy-tuloy ma-flush ang uric. Kung mahilig sa kape, iwasan ang tatlong tasang instant; mas mainam ang brewed na may gatas sapagkat nakakatulong ang casein ng gatas sa pag-dakma ng uric acid palabas ng katawan.
Pang-lima, ang hindi gaanong napapansin ngunit laganap—degenerative disc disease at spinal stenosis—ang sanhi ng pananakit ng likod at pamimintig ng paa. Sa paglipas ng taon, nauudlot ang disk sa pagitan ng vertebra, numinipis, at nasisiksik ang ugat ng spinal cord. Sisimula sa kirot kapag nagbubuhat, susunod ay pamamanhid ng hita o pangangawit ng binti sa mahabang lakaran, at kapag naipit ang malaking ugat, pati pagdumi at pag-ihi ay naapektuhan. Unang lunas ang core-strengthening exercise—limang minutong “pelvic tilt” at “bird dog” sa banig tuwing umaga at hapon, sabay pag-bawas ng limang kilo para lumiit ang pressure sa gulugod; pangalawa ang warm compress sa 15 minuto at stretching ng hamstring upang matanggal ang hatak sa balakang; ikatlo ang physiotherapy gamit ang TENS o ultrasound. Kung hindi pa rin sapat, nagbibigay ang doktor ng gabapentin para sa nerve pain at epidural steroid kung grabe ang pamamaga; huling baraha ang micro-discectomy o laminectomy upang paluwagin ang daanan ng ugat.
Ang limang sakit na ito’y parang magkakapatid—magkaiba ang pag-uugali ngunit kadalasa’y iisa ang ugat: pamamaga, labis o kulang na bigat, at kakulangan sa kilos o suplemento. Kaya’t may iisang tatlong-tuhog na payo ang lahat ng espesyalista upang suportahan ang anumang gamutan: una, piliing araw-araw ang 20-20-20 formula sa pagkain (20 porsiyentong protina mula isda o tokwa, 20 porsiyentong malinis na taba gaya ng abokado o niyog, 20 porsiyentong kulay-berde at kahel na gulay, at hati-hating kanin sa natitirang bahagi); ikalawa, tiyakin ang 150 minutong kabuuang banayad na lakad kada linggo o 20 minutong stretching tuwing umaga’t hapon upang mag-circulate ang dugo sa buto; ikatlo, sundan ang 7-9 oras na tulog sa ritmo—dahil habang natutulog tayo, doon nilalapat ng katawan ang simento at bakal na pampatibay ng kasu-kasuan. Higit pa rito, kailangang tandaan na ang buto ay parang bangko: kung bata ka pa’y madali ang deposito; kung senior ka na, puwedeng mag-clinical loan sa pamamagitan ng tamang gamot, ngunit kung walang hulog—hugot ang balik at napakamahal ng interes sa anyo ng kirot at kawalan ng galaw.
Kaya sa susunod na maramdaman mong kumaluskos ang tuhod habang bumabangon, lumuha ng init ang hinlalaki sa paa, o mangawit ang balikat kapag inaabot ang latang nakapatong sa kabinet, huwag isisi agad sa pag-ulan o simpleng lamig; baka isa sa limang sakit na ito ang kumakatok na. Kumonsulta, magtala ng kirot, magpa-x-ray o blood test kung kailangan, at tanggapin ang tatlong-tuhog na diskarte ng tamang timbang, tamang galaw, at tamang pagkain. Sa ganitong paraan, mananatiling matibay ang mga haligi ng katawan—para makasayaw pa ng walts nang walang bitbit na tungkod, makapagtanim pa ng gulay sa lunang bakuran, at makakapag-paupo pa sa apo sa tuhod na walang halong panginginig o daing.
