Sa gitna ng mainit na tanghali sa tapat ng barangay hall, habang nakapalibot ang mga kapitbahay at may ilang nakataas na cellphone, halos mapunit ang blouse ni Aling Nora nang hilahin ito ng manugang niyang si Vivian—sinisigawan, tinuturo-turo, at pinapahiya na para bang magnanakaw na naaktuhan—hindi niya alam na sa likod ng kumpol ng tao, dumarating na ang anak niyang si Marco na matagal na niyang tiniis na huwag gambalain, dala ang katotohanang babaligtad sa lahat ng akusasyon at magtuturo kung sino talaga ang sakim sa pera.
Selos sa Pera at Baihan sa Loob ng Bahay
Si Aling Nora, 58 anyos, tahimik lang na tindera ng gulay sa palengke. Maaga siyang nabiyuda at siya mag-isa ang nagpalaki sa nag-iisa niyang anak na si Marco. Dahil sa sipag, kahit maliit lang ang kita, nairaos niya sa kolehiyo ang anak, nakapagtrabaho ito sa bangko, at kalaunan ay nakapag-asawa ng call center agent na si Vivian.
“Nay, kay Vivian na kayo titira ha,” malambing na sabi noon ni Marco, bago sila ikasal. “Mas malapit sa palengke ‘yung bahay nila, at mas matututukan n’yo mga magiging apo niyo pagdating ng araw.”
Ngumiti si Nora. “Basta huwag kayong mag-aalala sa gasto, Anak. Wala man akong malaking pera, marunong pa rin akong mag-budget. Kung makakatulong ako sa kuryente o tubig, sasalo ako.”
Sa unang taon, maayos naman ang samahan. Si Vivian, masipag, maasikaso, at magaling makisama. Tuwing may sobra sa sahod, binibigyan pa niya si Nora ng kung ano-anong gamit—blouse, tsinelas, minsan kahit vitamins.
Pero nang dumating ang unang anak, nag-iba ang direksyon ng usapan sa pera.
“Love,” sabi ni Vivian kay Marco isang gabi, habang nagbibilang ng mga resibo, “ang laki ng gastos sa gatas at diaper. Tapos nagpapadala ka pa kay Nanay ng two thousand kada sweldo. Wala namang masama tumulong, pero hindi ba pwedeng bawasan?”
“Para lang ‘yon sa gamot niya at pang-ulam, Viv,” sagot ni Marco. “Matagal na siyang nagtitinda para sa akin, kaya nahihiya din akong tanggalin bigla.”
Nagtaas ng kilay si Vivian. “Eh hindi ba sa bahay natin siya nakatira? Kuryente, tubig, bigas, lahat dito na niya kinukunsumo. Parang dalawang bahay na binubuhusan mo. Hindi ako madamot, pero practical lang.”
Narinig ni Nora ang ilang piraso ng usapan mula sa labas ng kwarto. Hindi niya ito ginulo. Sa halip, kinabukasan, maaga siyang nag-ayos sa palengke, nagdagdag ng panindang gulay, at sinikap kumita pa kahit kaunti, para hindi na mabigat sa konsensya.
Maliliit na Sumbat na Lumaking Daga sa Dibdib
Mula noon, napansin ni Nora ang pagbabago ni Vivian. Hindi na ito ganoon kaalisto sa pagla-lambing sa kanya, madalas nang puno ng sumbat ang mga biro.
“Nay, baka pwedeng isang oras lang po ang TV gabi-gabi, ang taas ng kuryente, e,” ani Vivian isang beses.
“Nay, huwag niyo na po sanang paki-alaman ‘yung hulog sa bangko ni Marco. Ako na bahala doon, asawa niya ako,” dagdag pa nito nung minsang magtanong si Nora kung may naiipon ba ang anak sa savings.
Kahit ganoon, pinipili pa rin ni Nora na umunawa. Lagi niyang iniisip, siguro pagod lang si Vivian o siguro nai-stress sa gastos. Kapag may pasalubong si Marco mula sa bangko, madalas sa apo na lang niya ibinibigay. Bihira na siyang may bahagi, pero hindi siya umaangal.
Hanggang sa napansin niya ang isa pang pagbabago: mas madalas nang sumasama si Vivian sa mga kaibigan nitong marunong mag-crypto, online selling, at kung anu-anong “investment”. May mga usapan na tungkol sa “quick returns,” “pasok ka na habang maaga,” at “ipon ni Marco, paikutin natin.”
Isang gabi, habang natutulog si Marco at ang apo, narinig ni Nora ang pabulong na tawag ni Vivian sa telepono.
“Oo, girl, ako may access sa payroll niya,” bulong nito. “Ako rin humahawak sa ATM ni husband. May maliit na ipon siya sa joint account nila ni Nanay, pero kakausapin ko ‘yon. Dapat sa future namin mapunta ‘yun, hindi sa kung saan-saan loan.”
Nawala ang antok ni Nora. Alam niyang hindi siya sanay sa mga bangko at investment, pero alam niya ring ang perang pinag-iponan nilang mag-ina, hindi dapat inilalabas nang hindi alam ng anak.
Kinabukasan, maingat niyang kinausap si Marco habang nag-aalmusal.
“Anak,” pabulong niyang sabi, “totoo bang si Vivian ang humahawak ng lahat ng account mo?”
“Oo, Nay,” ngiti ni Marco, hindi nakahalata sa tono. “Mas magaling siya sa pera. Ako, sweldo-uwi lang. Saka mas madali kung isang tao lang ang nag-aasikaso. Bakit po?”
“Wala naman,” ngumiti rin si Nora, pilit. “Inaalala ko lang sana, may separate kang ipon para kay baby at para sa inyo ni Vivian. At saka… kung pwede, huwag ninyo nang galawin ‘yung pinag-ipunan nating matatagal na, Anak. Para sa emergency mo ‘yon.”
“’Yung nasa joint account?” nagulat si Marco. “Hindi nga namin masyadong ginalaw ‘yon, Nay. Pang peace of mind lang ‘yan. Relax ka lang.”
Hindi na nagtanong pa si Nora, pero may kumurot na kaba sa dibdib niya.
Ang Insidente sa Barangay at Ang Matinding Kahihiyan
Makalipas ang ilang buwan, dumating ang araw ng barangay assembly tungkol sa bagong ayuda at livelihood program. Inimbitahan lahat ng residente; kasama si Nora dahil registered indigent senior siya.
Sa gitna ng programa, tinawag ang ilang pangalan para sa financial orientation. Laking gulat ni Nora nang marinig ang pangalan niya—hindi lang bilang benepisyaryo, kundi bilang isa sa mga co-maker ng loan na hindi niya maalala na pinirmahan.
“Aling Nora Santos,” anunsyo ng barangay treasurer, “may outstanding loan po kayo sa kooperatiba na hindi pa nababayaran. Naipadala na po ang notice, pero wala pa ring response hanggang ngayon.”
Parang nabingi si Nora. “Ano pong loan?” tanong niya, nanginginig. “Hindi po ako nangutang.”
Lumapit ang isang staff at nagpakita ng papel. Nandoon ang pirma niya—kamukha, pero alam niyang hindi iyon kanya. Sa ibaba, may nakasulat na: Borrower: Vivian Cruz-Santos. Co-maker: Nora Santos.
“Hindi ako pumipirma niyan,” ulit ni Nora, nanginginig. “Hindi po ako marunong mag-loan.”
Napatingin ang mga kapitbahay; may nagbulungan na, may nagkibit-balikat. At doon na pumasok sa eksena si Vivian, naka-red blazer, bagong plantsa ang buhok, halatang galing sa isang kliyente.
“Ano na naman ‘yan, Nay?” malakas nitong tanong, para marinig ng lahat. “Huwag n’yo sabihing tatalikuran n’yo ‘yung pinirmahan n’yo?”
“Ako?” gulat na sagot ni Nora. “Hindi kita pinirmahan, Ineng. Wala akong alam sa loan mo.”
Nag-cross ng arms si Vivian, tumaas ang kilay. “Barangay captain, pasensya na po. Mahirap po talagang pagkatiwalaan minsan ang matanda pagdating sa pera. Mahina na memorya, pero mahigpit sa hawak. Alam n’yo po, allowance lang dapat binibigay namin, pero siya mismo ang pumirma bilang co-maker nung manghiram ako para sa negosyo. Ngayon, ayaw nang kilalanin?”
Nabulabog ang barangay hall. May mga kumampi kay Vivian, may napailing kay Nora. May kumuha na ng cellphone, nagsisimula nang mag-video.
“Huwag mo akong gawing sinungaling, Vivian,” nanginginig na boses ni Nora, hawak ang dibdib. “Hindi ko kayang pumasok sa ganitong usapan. Hindi ako pumayag—”
“Talaga?” singit ni Vivian, lumapit nang malapit sa kanya. “O baka naman nagbago isip mo nang makita mong pumapalya ang negosyo? Ginamit mo pangalan mo noon dahil alam mong may anak kang sasalo, tapos ngayon maglilinis ka ng kamay?”
At bago pa makasagot si Nora, bigla nitong hinila ang harap ng blouse niya, para bang ipapakita sa lahat na “walang laman ang bulsa” ng biyenan. Sa lakas ng kapit, napunit ang isang butones at bahagyang bumuka ang damit.
“Wala kang pera!” sigaw ni Vivian. “Pero hawak mo sa leeg ang anak ko! Uubusin mo kami sa kakapadala sa mga kamag-anak mo! Mga kapitbahay, tignan n’yo naman—tanda-tanda na, pero puro pera pa ang iniisip!”
Parang sumabog ang mundo ni Nora. Ramdam niya ang hangin sa dibdib, ang tingin ng mga tao sa kanya, ang hiya na dumagan sa buong pagkatao niya. Pinilit niyang takpan ang sarili, nanginginig.
“Tama na, Vivian!” sigaw ng isang kapitbahay. “Huwag mo nang hubaran si Aling Nora sa harap naming lahat!”
Pero lasing sa galit at takot sa kahihiyan, lalo pang tumindi ang boses ni Vivian. “Para matuto siya! Para malaman niyang hindi niya pwedeng gamitin ang awa ng anak ko sa pagpa-ikot sa amin!”
Sa gilid, hindi pa napapansin ng dalawa na may dumating nang motor at bumaba ang lalaking naka-long sleeves at ID ng bangko—si Marco, na pinauwi ng boss niya nang mabalitaan ang kaguluhan sa barangay.
Ang Anak na Sa Wakás ay Humarap
“ANO ‘TO?” sigaw ni Marco, halos manginig ang panga habang pinipigilan ang sariling huwag sumugod agad.
Titig na titig ang mga tao sa kanya. Si Vivian, nanigas. Si Nora, napaiyak nang todo nang makita ang anak.
“Marco…” hikbi nito. “Anak, hindi ako—”
Hinawakan ni Marco ang balikat ng ina, tinakpan ng jacket ang napunit na bahagi ng blouse, at dahan-dahang iniharap siya palayo sa mga matang mapanghusga.
“Tama na, Nay,” mahinahon niyang bulong. “Ako na.”
Bumaling siya kay Vivian, malamig ang tingin.
“Anong ginagawa mo sa nanay ko?” tanong niya, mababa pero mabigat ang boses.
“Love… hindi mo naiintindihan,” mabilis na sagot ni Vivian, nanginginig. “Ayaw niyang kilalanin ‘yung pinirmahan niyang loan. Kapag hindi natin binayaran ‘yon, tayo ang mapapahiya. Sinisira niya future natin!”
“Talaga?” sagot ni Marco, tumingin sa barangay treasurer. “Captain, puwede bang pakita ulit sa akin ang loan papers?”
Agad na inabot ng treasurer ang folder. Mabilis na sinuri ni Marco ang dokumento—may pirma ng “Vivian Cruz-Santos,” may pirma rin ni “Nora Santos.” Pero may isang bagay siyang agad napansin.
“Captain,” mahinahong sabi niya, “elementary teacher ang nanay ko. Marunong ‘yan pumirma, at bawat pirma niya, may maliit na swirl sa dulo ng letra ‘S’. Eto po, tingnan ninyo—straight line lang ang S. Hindi ‘to pirma niya.”
Tahimik ang lahat. Kinuha pa ng ilang kagawad, kinumpara sa old ID record ni Nora at pirma sa senior citizen form. Kita ang malinaw na pagkakaiba.
Nag-angat ng tingin si Marco kay Vivian. “May ipapakita pa ako,” dagdag niya, sabay labas ng envelope mula sa bag.
“Alam mo bang may tumawag sa bangko kanina?” patuloy niya. “Head office. Nagflag daw ang account ko sa suspicious transfers nitong huling buwan. May pera galing sa joint savings namin ni Nanay, ililipat sa personal account ng asawa ko—ikaw ‘yon, Vivian. At lahat ng transaction, galing sa IP address ng laptop sa bahay natin.”
Nanlaki ang mata ni Vivian. “Hindi totoo ‘yan!” halos pasigaw niyang tanggi. “Pinayagan mo ako gamit-in ang account—”
“Pinayagan kitang i-manage, hindi pag-interesan,” putol ni Marco, tumatapang na ang tono. “Ang joint account na ‘yon, pera naming mag-ina—ipon niya sa pagtitinda ng gulay, ipon ko noong binata pa ako. Wala akong inutos na ilabas mo ‘yon para sa negosyo mong hindi mo man lang ipinaalam nang maayos.”
Muling ibinaling ni Marco ang tingin sa mga opisyal ng barangay.
“Captain, kayo pong mga saksi,” aniya. “Kung may pananagutan sa loan na ‘yan, hindi ang nanay ko. Handa akong harapin ang kooperatiba at ipaliwanag ito. Pero kailangan din nating harapin ang mas mabigat: ang peke na pirma at paninira sa pangalan ng isang senior citizen—nanay ko man o hindi, krimen ‘yon.”
Pagbabago, Hustisya, at Pagpili ng Uri ng Pamilya
Tumahimik ang buong paligid. Si Vivian, nanginginig, halatang gusto nang magtago. Pero huli na ang lahat—nakita na ng buong barangay ang tunay na larawan.
“Vivian,” mahinahong sabi ni Captain, “kung mapapatunayan sa imbestigasyon na hindi kay Aling Nora ang pirma, ibang usapan na ‘yan. May falsification of documents at unjust vexation tayong tinitingnan dito. Pwede tayong tumawag ng social worker at pulis kung kinakailangan.”
“Captain, pakiusap,” nanginginig na sabi ni Vivian, muli nang umiiyak. “Nagkamali lang ako. Nataranta ako sa negosyo. Natakot akong masisi. Hindi ko sinasadyang ganito kalaki ang mangyayari. Marco, mahal kita. Ayoko lang mawalan tayo ng pera. Nahila lang ako ng takot…”
Hindi agad sumagot si Marco. Tumingin muna siya sa nanay niyang yakap ang jacket, nanliliit sa hiya kahit wala siyang kasalanan.
“Nay,” bulong niya, “gusto n’yo po bang idemanda siya?”
Umiling si Nora, umiiyak. “Anak, kahit anong sakit ginawa niya, asawa mo pa rin ‘yan. Hindi ko kayang wasakin ang pamilya mo. Ang hinihingi ko lang… huwag na huwag ka nang papayag na gawin ito sa iba—lalo na sa mga anak niyo.”
Huminga nang malalim si Marco. Tumalikod sandali, saka muling hinarap ang manugang.
“Vivian,” sabi niya, “mahal kita, oo. Pero mali lahat ng ‘to—sa pera, sa paninira, at lalo na sa ginawa mong kahihiyan sa nanay ko. Hindi ko pwede itong palampasin.”
Napaiyak si Vivian. “Maghiwalay na ba tayo?” durog ang boses.
“Hindi ako magde-desisyon ngayon, hindi ako galit lang,” sagot ni Marco. “Maghihiwalay kami pansamantala—ikaw sa parents mo muna, ako at si Nanay sa bahay. Kailangan mong harapin ang imbestigasyon tungkol sa loan at sa account. Kung gusto mong bumuo ulit ng tiwala, hindi sa salita mangyayari ‘yon, kundi sa pagbabayad ng tama at pag-amin nang totoo.”
Bumaling siya sa barangay officials. “Captain, willing po akong makipag-coordinate sa kooperatiba. Kung may parteng kailangan kong saluhin para hindi maapektuhan ang record ng pamilya, gagawin ko—pero ililinis ko ang pangalan ng nanay ko. Wala siyang kinalaman dito.”
Tumango ang kapitan. “Makakaasa ka, Marco. At sa harap ng barangay, gusto kong sabihin: mali ang ginawa kanina kay Aling Nora. Hindi dapat ginagawang palabas sa kalsada ang away-pamilya, lalo na kung may matandang sangkot. Si Vivian ay padadaanin sa kaukulang proseso.”
Nagpalakpakan ang ilang kapitbahay, hindi sa tuwa sa gulo, kundi bilang suporta kay Nora na sa wakas ay may anak na tahasang lumaban para sa kanya.
Si Nora, humawak sa kamay ni Marco, halos mahulog sa luha.
“Anak,” mahinahon niyang wika, “hindi ko kailangan ng pera n’yo. Kahit gulay lang sa palengke, mabubuhay ako. Ang gusto ko lang, huwag mong hayaang maging dahilan ng pagkakahiwalay n’yo ang pera. Pero huwag mo ring hayaang tapak-tapakan ang pagkatao mo at ng pamilya natin.”
Ngumiti si Marco, kahit puno ng bigat ang puso. “Nay, salamat,” mabilis niyang sagot. “Pero oras na rin para ipaalala sa lahat—lalo na sa asawa ko—na ang respeto sa magulang hindi dapat nawawala kahit gaano kalaki ang pinag-uusapan na pera.”
Sa palabas nila sa barangay hall, inalalayan niya ang ina. Ngayon, ibang tingin ng mga kapitbahay kay Aling Nora—hindi na siya “matandang sakim,” kundi inang biktima ng maling akala at kasakiman.
Si Vivian, naiwan sa harap ng opisina, umiiyak, hawak ang papel ng loan na siyang naging mitsa ng kahihiyan. Hindi pa klaro ang magiging kinabukasan nila ni Marco, pero malinaw na sa kanya ang isang aral: walang negosyo, investment, o pera sa mundo ang pwedeng gawing lisensya para hubaran ang dignidad ng isang taong naging magulang.
Kung may kilala kang magulang o biyenan na madalas gawing masamang tao kapag usapang pera na, o kabataang nalulunod sa takot at sakim na nauuwi sa pambabastos sa matatanda, ibahagi mo ang kwentong ito sa kanila. Baka ito ang paalala na ang tunay na yaman ng pamilya ay hindi nakadepende sa laki ng loan o dami ng ipon, kundi sa respeto at katapatang pinipili natin sa gitna ng tukso at problema.
