Sinisigawan siya ng pulis sa gitna ng kalsada, para bang wala siyang karapatang magtanong o magpaliwanag—hindi alam ng pulis na ang babaeng nire-rektahan niya ay isang abogada ng Commission on Human Rights.
Hapon na, tirik ang araw sa lumang kanto ng Maynila. Mabigat ang trapiko: jeep, bus, tricycle, motor, sabay-sabay nag-uunahan sa makipot na intersection. Ang mga tao sa sidewalk, sanay na sa ingay ng busina at alingawngaw ng mga sigaw ng konduktor.
Sa gitna ng lahat, may kulay-abong kotse na tila hindi na makausad. Sa loob nito, nakaupo sa driver’s seat si Atty. Lira Mendoza, nakasuot ng simpleng lilang t-shirt at itim na slacks. Nakasuot siya ng flats, walang make-up na pang-court hearing, at nakatali lang nang basta ang buhok. Galing siya sa field visit sa isang city jail kung saan tiningnan nila ang kondisyon ng ilang detainee. Pagod na ang utak niya sa dami ng report na kailangang habulin, pero hindi siya pwedeng ma-late—may susunod pa siyang meeting sa CHR office.
Nakasunod siya sa traffic light, nakatingin sa ilaw. Dilaw. Pula. Huminto siya bago ang pedestrian lane, gaya ng itinuro sa kanya sa defensive driving course. Pinindot niya ang hazard light sandali, dahil may tumatawid pang matandang may tungkod.
Maya-maya, may dumaan na motor ng pulis sa gilid, mabilis, halos sumayad sa bumper ng kotse niya. Nagulat si Lira, pero wala siyang nagawa. Ilang segundo pa, may malakas na pito.
TWEEEET!
“Hoy, kotse!” sigaw ng boses mula sa gilid. “Tabi!”
Napalingon si Lira sa side mirror. May pulis na naka-uniporme, malapad ang balikat, namumula ang mukha. Hawak ang maliit na ticket book at may nakasukbit na baril sa bewang. Sa uniporme niya, nakalagay: SPO2 VILLAR.
Lumapit ito sa bintana ng kotse at malakas na kumatok.
“Kotse! Dito! Buksan!” utos nito.
Kinabahan si Lira, pero marahang binaba ang bintana. Kalmado niyang tinanong, “Yes po, sir?”
“Lisensya.” malamig na sabi ni Villar, sabay abot ng palad. “Violation ka.”
“Po?” naguluhan si Lira. “Ano pong violation, sir?”
Nagtaas ng kilay si Villar, saka biglang lumakas ang boses na parang kailangan marinig ng buong kanto.
“Aba, nagtanong pa!” sigaw niya. “Hindi ka ba marunong magbasa ng sign? No stopping zone ‘to! Kita mo ‘yan?!” sabay turo sa lumang karatulang halos natatakpan ng billboard ng load promo. “Nakaharang ka sa intersection, obstruction ka na, delikado sa pedestrian. Ano ‘to, akala mo sa village mo lang ‘to?”
Narinig na ng mga taong nandoon ang sigaw. May tindera ng banana cue na napahinto sa pagpaypay. May batang naglalakad na sinabihan ng nanay, “Doon ka muna, huwag kang lalapit.” Sa di-kalayuan, may dalawang lalaki na naglabas ng cellphone at tila palihim na nagre-record.
“Sir,” maingat na sagot ni Lira, “nag-red light po. Huminto po ako bago ang pedestrian lane. Nasa likod ko po ‘yung stop line. Hindi naman po ako naka-park.”
Lalong napahiyaw si Villar.
“Ah, marunong ka pa sa’kin ngayon?” singhal niya. “Pulis ako rito! Nakikita mo ‘tong badge?” itinapat niya sa bintana. “Araw-araw akong nandito! Alam ko kung ano ‘yung obstruction!”
Huminga nang malalim si Lira. Sa trabaho niya bilang abogada, sanay siya sa maiinit na ulo—ng complainant, ng respondent, minsan pati ng kapwa abogado. Pero iba ang pakiramdam kapag pulis na, sa kalye pa, at siya ang pinagtitilian sa harap ng maraming tao.
“Sir, hindi ko po kayo kinokontra,” mahinahon niyang sabi. “Humihingi lang po ako ng paliwanag kung anong batas ang basis ng violation.”
“‘Anong batas?’” tumaas lalo ang boses ni Villar. “Traffic law! Common sense! Huwag mo ‘kong tinatanong ng legal-legal diyan. Driver ka lang, tapos magle-lecture ka pa sa pulis?”
“Driver ka lang.”
Sa dalawang salitang iyon, parang may tumusok sa puso ni Lira. Ilang taon siyang nag-aral ng batas, nag-OJT sa korte, tumulong sa mga biktima ng karahasan, nagbuhos ng oras sa human rights work—pero ngayon, sa mata ng taong ito, “driver lang” siya, dahil siguro naka-tshirt at nakasakay sa ordinaryong kotse at hindi sa opisyal na sasakyan.
Sa likod ng sasakyan, may maririnig nang bulungan.
“Grabe, ang lakas ng sigaw…”
“Bakit kaya? Mukhang maayos naman ‘yung babae.”
“Baka wala kasing bigay…”
“Kumukuha ako ng video, ha. Baka kailangan.”
Nagpigil ng buntong-hininga si Lira. Sa isip niya, mabilis na naglaro ang mga prinsipyo: resibo, due process, tamang pagtrato sa sibilyan. Pero alam din niya ang realidad: sa isang saglit, pwedeng lumala ang sitwasyon kung magtataas siya ng boses. Pumili siya ng kalmado.
“Sir, heto po ang lisensya ko,” sabi niya, iniabot nang maayos. “Kung sa tingin niyo po ay lumabag ako, tanggap ko po ang ticket. Pwede ko naman pong i-contest properly. Pero sana po, hindi na kailangang sigawan.”
Kinuha ni Villar ang lisensya. Tiningnan sandali, pumalatak, tapos napangisi.
“Aba, naka-kotse ka na pala, ‘no?” pang-aasar nito. “‘LIRA MENDOZA.’ Beautician? Call center? Saan ka nagwo-work?”
“Sa government po,” tipid na sagot ni Lira. “Lawyer po.”
“Lawyer?” napahalakhak si Villar. “Lawyer daw! Kung lawyer ka talaga, sana alam mong bawal huminto rito. Pero sige, dahil lawyer ka, dapat alam mo rin na kapag may pulis na, sumunod ka. Wala nang tanong-tanong. ‘Yan ang problema sa mga kagaya ninyo eh—konting aral, feeling mataas na.”
Narinig ng mga tao ang salitang “lawyer.” Lalo silang nag-usisa.
“Abogada daw?” bulong ng isa. “Bakit di niya sabihing CHR?”
Pero si Lira, hindi pa rin binubuksan ang lahat ng baraha niya. Sa CHR, hindi nila gawain ang ibalandra agad ang posisyon. Mas naniniwala sila na dapat gumagana ang sistema kahit hindi mo sabihin kung sino ka.
“Sir,” maingat niyang tanong, “makukuha ko po ba ang pangalan at badge number niyo? Para po sa kopya ko ng report.”
Parang sinindihan ang mitsa ng dinamita.
“Ano?!” halos pasigaw na ulit si Villar. “Hihingi ka ng pangalan ko? Para saan? Para i-post sa Facebook? Para idiretso sa media? Ganyan na ganyan kayo—konting sitahin, sasabihin ‘abuso!’ Hindi niyo na alam ang hirap ng trabaho namin!”
Umangat ang daliri niya at itinuro sa mukha ni Lira, halos dumikit sa ilong.
“Makinig ka, babae,” madiin niyang sabi. “Ako ang pulis dito. Ako ang magde-decide kung may violation ka. Hindi ‘yang pinag-aralan mo. Kung gusto mong makaalis nang walang gulo, may paraan. Pero kung gusto mong magtatalino, pwede rin kitang dalhin sa presinto, makita mo ang totoong proseso.”
Ramdam na ni Lira ang pagkalog ng kamay niya sa manibela. Hindi siya natatakot sa kaso, sa papeles, sa legal battle—sanay siya sa mga iyon. Ang kinatatakutan niya, ang biglaang pag-akyat ng tensyon,” yung mga marahas na balitang palagi nilang iniiwasan.
Sa likod, lumapit nang kaunti ang isang lalaki na naka-dilaw na t-shirt, hawak ang cellphone na malinaw nang nagre-record. Nandiyan lang, hindi nagsasalita, pero kitang-kita sa mukha ang pagkabahala.
Nagpasya si Lira.
Maingat niyang inilabas ang isang maliit na ID na nasa separate na compartment ng wallet niya. Inabot niya ito, kasama ang lisensya na hawak ni Villar.
“Sir,” mahinahon pero matigas na ang boses niya ngayon, “hindi ko po intensyong lumaban sa inyo. Pero bilang paggalang na rin sa katotohanan, kailangan niyo pong malaman kung sino ang kaharap ninyo. Atty. Lira Mendoza po. Commission on Human Rights. Legal Division.”
Sandaling natigilan si Villar. Hindi agad niya kinuha ang ID. Parang may bahagyang hindi nagtutugma sa utak niya: abogadang naka-lilng t-shirt, ordinaryong kotse, natetensyong driver—tapos biglang CHR?
Kinuha niya ang ID at tiningnan.
CHR – Commission on Human Rights
ATTY. LIRA MENDOZA
LEGAL SERVICES
Nagbago ang ekspresyon ni Villar. Hindi man agad nawala ang sungit, pero kinakitaan na ng kaba ang gilid ng mata niya.
“CHR?” tanong niya, pilit na nagiging kampante. “So ano ngayon? Iinspeksyunin mo ‘ko rito? On-duty ako. Hindi niyo sakop ang operations namin.”
“Klaruhin ko lang po, sir,” sagot ni Lira, sinamantala ang maikling pagbabago sa tono. “Wala po akong balak istorbohin ang trabaho niyo. Pero may mandato po ang CHR na tumanggap at mag-imbestiga ng mga reklamo hinggil sa paglabag sa karapatang pantao, kasama ang karapatan ng mga sibilyan na hindi basta-basta sigawan, murahin, o pagbantaan sa kalsada.”
Umigting ang panga ni Villar. Kita sa kanya ang pagtitimpi.
“Karapatang pantao?” halata ang pangungutya. “Ganyan na naman tayo. Wala na bang karapatan ang pulis? Lahat na lang kami mali. Baka gusto niyo kami na lang isisi sa lahat ng trapiko at aksidente.”
“Hindi po,” sagot ni Lira. “May karapatan din po ang pulis. Pero parte rin po ng trabaho ninyo ang igalang ang batas. Kasama po rito ang maayos na pakikipag-usap. Hindi po kasama ang pagmumura, pagbabanta, o panghihingi ng pera kapalit ng ‘walang gulo.’”
Napakagat-labi si Villar. Napaikot ang ballpen sa daliri, parang nag-iisip kung ano ang susunod na gagawin.
“Wala naman akong hininging pera sa’yo ah,” balik niya. “Lisensya lang at ticket. Huwag mong lagyan ng kulay ang ginagawa ko.”
“Sa ngayon po, hindi,” mahinahong sabi ni Lira. “At natutuwa po ako ro’n. Pero ‘yung pananakot na dadalhin ako sa presinto, ‘yung pagsigaw sa akin sa harap ng lahat, ‘yung pagtawag sa akin na ‘driver ka lang’—hindi na po ‘yan bahagi ng proper conduct.”
Sa likod, lumapit pa ang lalaking naka-dilaw.
“Sir, pasensya na ha,” sabat nito, “pero kanina pa po kayo nakataas ang boses. Nakakahiya na po sa kalsada. Kita po sa video.”
Napalingon si Villar, nagulat na may ibang nagsalita. Nakita niya ang cellphone na malinaw na naka-video mode, pati ang mga taong nakatingin, ilang bibig na nakatikom, may mata na galit, may matatakot.
Doon niya talaga na-realize na hindi lang pala si Lira ang kausap niya. Buong kanto.
“Pakibaba ‘yang phone na ‘yan,” utos niya sa lalaki, pero hindi na kasing lakas ng kanina. “Bawal ang video sa operasyon.”
“Sir,” mahina pero matapang ang sagot ng lalaki, “public place po ‘to. Wala po akong sinasagasaang tape. Tsaka wala naman akong ginagawa kundi mag-video. Hawak ko lang, hindi po ako nakikialam sa inyo. Para lang may record kung lumala.”
Hindi nakahanap ng sagot si Villar. Napatingin siya kay Lira, sa lisensya, sa CHR ID, tapos sa paligid.
“Ganito na lang,” sabi niya sa huli, pilit na binabalik ang awtoridad sa boses. “May ticket ka pa rin. Naka-stop ka sa no stopping zone. Kung ayaw mong magbayad, i-contest mo sa LTO o sa korte. Bahala ka. Pero wag mo na ‘kong isali sa kahit anong reklamo reklamo.”
Tumingin si Lira nang diretso sa kanya.
“Sir,” mahinahon pero malinaw ang bawat salita, “may karapatan din po kayo na maipaliwanag ang panig ninyo, kung sakaling may complaint. Hindi po agad hatol ang trabaho namin. Pero hindi rin po ako pwedeng magbulag-bulagan. May official channels po tayo para sa ganito. Hindi po ito personal.”
Kinuha niya ang ticket, tiningnan ang nilagay na violation: “Obstruction / No Stopping Zone.” Nilagyan niya ng mental note: litrato ng karatula, oras, eksaktong posisyon ng kotse.
“Salamat na rin po sa pag-issue ng ticket,” dagdag niya. “May kopya po akong hawak. Kung maayos ang proseso, walang problema. Kung hindi, may remedy po ang batas.”
Mas lalong nanahimik si Villar. Inabot niya pabalik ang lisensya. Hindi na siya tumingin sa mga mata ni Lira.
“Sige. Umalis ka na.” utos niya, pero mahina na.
Bago umarangkada, sumilip si Lira sa lalaking naka-dilaw na naka-video.
“Kuya, salamat po ha,” sabi niya. “Kung sakaling kailangan ko po ‘yan bilang ebidensya, pwede ko po bang hilinging huwag niyo munang burahin?”
“Oo, Ma’am,” mabilis na sagot ng lalaki. “Kung gusto n’yo, pwede ko nang i-send sa inyo later. Ayokong masayang ‘to. Marami na rin kaming kilalang driver na ganito rin ang karanasan.”
Nagbigay siya ng maliit na ngiti. Iniwan ang card niya—hindi CHR card, kundi simpleng calling card na may email para sa mga kliyenteng humihingi ng libreng konsultasyon.
Pag-alis ng kotse, bumalik ang marahang ugong ng trapiko. Si Villar, naiwan sa gitna ng kalsada, hawak ang ballpen at ticket book, pero iba na ang bigat sa mga kamay niya.
Maya-maya, tumunog ang radyo sa balikat niya.
“Villar, kumusta diyan sa kanto?” boses ng hepe. “May report na may umiiyak daw na driver na sinisigawan mo? May nag-text sa atin, may video pa raw?”
Suminghot si Villar, parang naipit sa sariling gulong.
“Chief, wala naman po. Simple violation lang. May ticket na po. Na-settle na, sir.”
“Sigurado ka?” tanong ng hepe, may pagbabanta sa tono. “Ang dumating na email sa akin, may CHR lawyer daw na nasigawan sa harap ng publiko. Huwag mong sabihing hindi mo alam ‘yon.”
Kinabahan si Villar.
“Sir, hindi ko po alam na CHR… akala ko ordinaryong driver lang…”
“At kahit ordinaryong driver, Villar,” singhal ng hepe sa radyo, “wala kang karapatang sigawan na parang aso sa kalsada. Pumunta ka rito sa station mamaya. Pag-uusapan natin ‘to. At kung may complaint na pumasok sa CHR, alam mo nang may magiging imbestigasyon. Huwag ka nang umasa na walang ebidensya—may mga video na daw iyan.”
Napatingin si Villar sa paligid—sa lugar kung saan ilang oras lang ang nakalipas, siya ang pinakamalakas ang boses. Ngayon, bumulong na lang siya, “Opo, sir.”
Samantala, si Lira, habang minamaneho ang kotse papuntang opisina, unti-unting naramdaman ang pag-uga ng emosyon sa loob niya. Pinark niya ang sasakyan sa isang tabi, huminga nang malalim, at saglit na pumikit. Sa sandaling iyon, hindi siya abogada. Tao lang na tinawag na “driver ka lang,” sinigawan sa harap ng mga tao, pinagdudahan ang intensyon.
Maya-maya, kinuha niya ang phone, binuksan ang notes, at sinimulang isulat nang detalyado ang pangyayari: oras, lugar, eksaktong sinabi ng pulis, mga narinig niyang komento, at pangalan ng saksi na nag-video.
Pagdating niya sa CHR office, sinalubong siya ng kaibigang si Atty. Gelo, kasamahan niya sa legal team.
“Uy, Lira, kamusta sa field?” tanong nito. “Para kang pagod na pagod ah. Kumusta ‘yung jail visit?”
Huminga siya nang malalim.
“Jail visit okay. ‘Yung kalsada pauwi, hindi,” sagot niya. At doon, kinwento niya ang nangyari—mula sa pag-red light, hanggang sa sigawan, hanggang sa paglabas niya ng CHR ID.
Tahimik na nakinig si Gelo, seryoso ang mukha.
“Alam mo,” sabi nito matapos ang kuwento, “pwede mo namang palampasin. Kung baga, ticket lang ‘yan, bayaran, tapos move on. Abogada ka naman, busy ka na sa ibang mas malalaking kaso.”
Tumingin si Lira sa salamin ng conference room, sa sariling repleksyon—pagod, pero may kislap ng determinasyon sa mata.
“Yun nga ang problema,” sagot niya. “Kung palagi nating sinasabing ‘mas malaking kaso’ lang ang dapat bigyan ng pansin, kailan natin sisimulang ayusin ‘yung maliliit na araw-araw na pang-aabuso? ‘Yung simpleng pagsigaw sa driver, pambabastos sa kalsada, pa-‘power trip’ sa kamay ng nakasuot ng uniporme? Kasi para sa atin, maliit lang ‘yon. Pero para sa karaniwang tao, malaking trauma na ‘yon.”
Tango si Gelo.
“Anong balak mo?” tanong niya.
“Kakain muna,” biro ni Lira, kahit halata ang bigat. “Tapos, maghahain ako ng formal complaint. Hindi dahil gusto ko ng gulo. Gusto ko lang ipaalala sa kanila na may linya na hindi dapat tinatawid.”
Ilang linggo ang lumipas. Dumaan ang mga hearing, desk investigation, sagot ni Villar, affidavit ni Lira, at salaysay ng lalaking nag-video, pati ng mga tindera sa kanto. Sa proseso, nalaman ni Lira na hindi siya ang unang nasigawan ni Villar. May jeepney driver, may delivery rider, may estudyante na muntik nang hilahin sa presinto dahil lang sa pabalang niyang tanong.
Hindi pinakawalan ng CHR ang kaso. Hindi rin nagmatigas ang ilang opisyal ng PNP na gusto ring ituwid ang ganyang asal. Hindi agad nasibak si Villar—hindi ganoon kabilis ang sistema—pero nasuspinde, napilitan sa de-escalation training, at pinailalim sa masusing monitoring.
Isang araw, matapos ang ilang buwan, napadaan ulit si Lira sa parehong kanto. Hindi siya naka-kotse—nasa taxi lang siya, pauwi galing hearing. Paglingon niya, nakita niya si Villar, naka-uniporme pa rin, pero iba ang kilos. Hindi na sumisigaw ng basta. Kalmado ang pagsita. May mahinang “Ma’am, pakisunod na lang po sa linya” sa halip na “Hoy!”
Nagtagpo ang tingin nila nang saglit. Hindi sila nag-usap. Walang paaamoy na “salamat” o “sorry.” Pero sapat na kay Lira na makita ang kaunting pagbabago.
Sa gabing iyon, habang gumagawa siya ng report, may natanggap siyang email mula sa isang hindi pamilyar na address.
“Ma’am Lira,” nakasulat, “ako po ‘yung nag-video nung sinigawan kayo sa kanto. Naibalita ko sa barangay namin na may CHR palang pwedeng lapitan kapag ganun. May kasama po akong jeepney driver at tindera na gustong magtanong kung paano rin sila pwedeng magsumbong nang maayos. Baka po pwedeng magbigay kayo ng orientation sa amin. Kahit sa barangay hall lang. Maraming salamat po.”
Napangiti si Lira. Sa dinami-dami ng kasong bitbit niya araw-araw—extrajudicial killings, domestic violence, harassment—giit ng iba, maliit lang ang kwento niya sa kalsada. Pero ngayon, kitang-kita niya kung paanong ang isang insidente ay puwedeng maging mitsa ng mas malaking kamulatan.
Sinimulan niyang i-draft ang sagot: “Oo, maaari. Narito ang mga petsa na pwede akong pumunta…”
Sa huli, hindi na mahalaga kung CHR lawyer siya, o ordinaryong babaeng driver na natakot sa gitna ng kalsada. Ang mahalaga, napaalala sa lahat—pulis man o sibilyan—na ang pagsigaw, pang-aalipusta, at pangmamaliit ay hindi kailanman dapat normal sa kalsada o kahit saan.
At kung minsan, kailangan lang ng isang taong handang tumindig at magsabing, “Tama na,” para magsimulang gumalaw ang gulong ng pagbabago.
Kung nakaantig sa’yo ang kwento ni Atty. Lira, o naalala mo ang sarili mo o kapamilya mong napahiya sa kalsada kahit wala namang masamang intensyon, ibahagi mo ang post na ito sa iyong mga kaibigan at pamilya. Baka may isang taong kailangang maalalang may paraan para lumaban sa abuso nang maayos—sa pamamagitan ng batas, proseso, at lakas ng loob—at na ang respeto ay hindi pribilehiyo, kundi karapatan ng bawat tao.
