Sa isang maliit na karinderiang may aircon sa Quezon City—kilala sa pangalang “Kusina ni Mely”—sanay na ang mga suki sa ngiti ng batang waiter na si Jonas. Dalawampu’t dalawang taong gulang, payat pero may matibay na balikat, at laging naka-berdeng apron. Kahit pagod, hindi nawawala ang “Good afternoon po, order na po tayo?” na may kasamang magalang na yuko.
Linggo iyon, late afternoon. Maulan sa labas, kaya punô ang loob ng karinderya. Amoy sinigang, pritong isda, at bagong lutong adobo. Habang abala si Jonas sa pagse-serve, hindi niya maiwasang mapatingin paminsan-minsan sa wall clock. Tatlong oras na lang bago magpahinga, bago niya muling bisitahin ang amang hindi niya nakita mula pagkabata—hindi sa totoong buhay, kundi sa alaala.
Lumaki si Jonas sa piling ng lola niyang si Aling Rosa, sa isang barung-barong sa Tondo. Ang alam niya lang tungkol sa kanyang ama, si Antonio, ay iisang litrato: isang lalaking nakangiti habang buhat siya bilang sanggol. Sabi ni Lola, “Nagtrabaho sa barko ang tatay mo, apo. Hindi na nakabalik. Baka may pamilya na sa ibang bansa… o baka naaksidente. Hindi natin alam.”
Walang malinaw na sagot. Walang lamay. Walang goodbye. Litrato lang at mga kwento ng “mabait ‘yan, minahal ka n’on” na paulit-ulit na lang sa tuwing mangungulit siya. Kaya natuto si Jonas na huwag nang umasa. Sa halip, nagtrabaho siya: service crew, delivery boy, kung saan may oportunidad. Kahit anong trabaho, basta maipagamot si Lola at maalagaan ang sarili.
Kaya nang matanggap siya sa Kusina ni Mely bilang waiter, ginawa niyang parang tahanan ang resto. Alam ng mga kasamahan niya ang estado niya. Si Kuya Rodel, head waiter, laging biro sa kanya, “’Tol, balang araw, baka may pumasok dito na biglang magsasabing, ‘Anak kita!’ Teleserye ang peg!”
Nginingitian lang ni Jonas iyon. “Kung mangyari man ‘yon, sana may pambayad siya ng utang namin sa Meralco,” biro niya. Pero sa ilalim ng biro, may konting sayang pilit niyang pinapatay.
Habang maingay ang mga kutsara’t tinidor sa kusina, biglang may pumasok na matandang lalaki sa pinto. Puting-puti ang buhok, medyo nanginginig ang kamay, pero matikas pa rin manamit—blue na polo, maayos ang slacks, may lumang leather wallet na nakasukbit sa bulsa ng dibdib. Kasabay niyang pumasok ang malamig na hangin mula sa ulan sa labas.
“Good afternoon po, Sir, welcome!” bati ni Jonas, agad lumapit na may hawak na menu. “Ilan po tayo?”
“Tao lang,” biro ng matanda, maputla pero may ngiti. “Ako lang mag-isa.”
Inihatid ni Jonas ang matanda sa mesa malapit sa pader, kung saan may nakasabit na lumang painting ng palayan. Napansin niyang medyo malalim ang hinga nito, parang napagod sa paglalakad.
“Okay lang po kayo, Tay?” tanong ni Jonas, kusa na ang tawag na “Tay” sa matatandang customer.
“Oo, iho,” sagot ng matanda. “Medyo malayo lang nilakad ko mula sa sakayan. Matagal na rin kasi akong hindi nakakapunta sa ganitong lugar.”
“Anong order niyo po?” tanong ni Jonas, inaabot ang menu. “May sinigang po kami, paksiw, kare-kare…”
Ngumiti ang matanda. “May adobo ba kayo? ‘Yung tradisyonal, hindi ‘yung may kung anu-anong twist. ‘Yung amoy pa lang, ulam na.”
Napangiti si Jonas. “Meron po. Best-seller po namin ‘yon.”
“’Yon na,” sagot ng matanda. “Adobo, extra rice… at kung pwede, isang mainit na sabaw kahit sabaw lang ng sinigang. Sakitin na kasi ang sikmura ko.”
“Sige po, Tay. Ako na bahala,” sagot ni Jonas, sabay yuko.
Habang naglalakad pabalik sa counter, may naramdaman siyang kakaiba—parang kilalang-kilala niya ang boses ng matanda. Malambing, mabagal magsalita, may himig na parang narinig niya na sa ibang tao. Pero inalis niya sa isip. “Marami naman akong nakakasalamuhang customer,” bulong niya sa sarili. “Huwag kang assuming.”
Ilang minuto ang lumipas. Inihatid ni Jonas ang mainit na adobo at sabaw sa mesa ng matanda. Habang inilalapag niya ang pagkain, napansin niyang nakatitig ito sa kanya, parang may sinusuri sa mukha niya.
“Salamat, iho,” sabi ng matanda. “Anong pangalan mo?”
“Jonas po,” sagot niya, sanay na. Halos lahat ng suki gano’n ang tanong. “Kayo po, Tay, anong pangalan niyo?”
“Antonio,” sagot ng matanda. “Antonio… Villanueva.”
Parang may kumalabog sa dibdib ni Jonas. Sandali siyang napakunot-noo. “Villanueva…” bulong niya. Pareho ng apelyido niya. Pero sa Pilipinas, madami namang Villanueva. Hindi agad niya hinayaan ang sarili na kumapit sa ideya.
Nang matapos ilapag ang plato, pabalik na sana siya sa kusina nang marinig niya ang mahina pero malinaw na tanong ng matanda.
“Iho,” tawag nito, “matagal ka na bang nagtatrabaho dito?”
“Mga isang taon na po,” sagot ni Jonas, lumingon. “Bakit po?”
Ngumiti ang matanda, pero halatang may itinatagong kaba. “Wala, naalala ko lang,” sabi nito. “May anak kasi ako… kung buhay man siya ngayon, siguro mga edad mo na. Matagal ko na siyang hinahanap.”
Tumawa ng pilit si Jonas, pilit pinalalabas na biro lang ang dating. “Gano’n po ba? Saan po siya nakatira?”
Umiling ang matanda. “Hindi ko na alam,” mahina niyang sagot. “Nagkamali ako noong kabataan ko. Iniwan ko ang anak ko at ang nanay niya, umaasang may mas magandang buhay sa barko, sa ibang bansa. Pero wala—puro trabaho, puro bisyo. Sa bandang huli, ako ang naiwan, ako ang nalugi. Pag-uwi ko sa Maynila, wala na sila sa dati nilang tinitirhan. Walang bakas, walang sulat. Ang natira lang sa akin…” Dinukot niya ang leather wallet sa bulsa at dahan-dahang binuksan. “…itong lumang litrato.”
Hindi napigilan ni Jonas na mapalapit. Nakita niya ang kamay ng matanda na nanginginig habang may hinuhugot na maliit na larawan mula sa wallet—litrato ng isang batang lalaking nasa edad siyam, medyo singkit ang mata, may suot na lumang t-shirt, nakatitig sa camera na parang inosente pero may lungkot.
“Mas gwapo ka pa nga sa kanya,” biro ng matanda, pilit na pinapagaan ang tono. “Pero sabi nila, kapag wala ka nang mahawakan, kapit ka sa kung anong meron. Kaya ‘to, dala ko lagi. Hindi ko alam kung buhay pa ba siya, Jonas. Pero umaasa ako na balang araw, may makikita akong pamilyar na mukha…”
Natigilan si Jonas. Parang may malakas na humataw sa utak niya. Lumapit pa siya at tiningnan nang mabuti ang larawan.
Maputlang bata sa sepia na litrato. Medyo matangos ang ilong, medyo bilog ang mata. May maliit na nunal sa gilid ng labi.
Si Jonas… may ganoon ding nunal.
“Pwede ko po bang makita nang malapit?” nanginginig ang boses ni Jonas.
Inabot ng matanda ang larawan sa kanya. Nang mahawakan niya ito, parang lumabo ang paligid. Nakita niya ang pangalan sa likod, nakasulat sa kinakalawang na tinta: “Para kay Papa – mahal ka namin. – Jonas” kasama ang petsang halos dalawampu’t dalawang taon na ang nakalipas.
Parang nawala ang hangin sa baga ni Jonas. Napaatras siya, hawak ang plato sa isang kamay at ang larawan sa kabila, hindi makasigaw.
“Anong… ano po ‘to?” nanginginig niyang tanong. “Saan niyo po nakuha ‘tong litrato?”
Tumingin ang matanda sa kanya, may halong pag-asa at takot. “Sa akin ‘yan galing,” sagot nito. “Binigay ng nanay ng anak ko bago ako umalis sa barko. Jonas ang pangalan niya. ‘Yun na ‘yung huling pagkakataon na nakita ko silang mag-ina…”
Nalaglag ang plato sa sahig, kumalabog at umalog ang mga kutsara’t tinidor. Napalingon ang ibang customer. Nagtakbuhan ang mga staff, nagulat.
“Jonas!” sigaw ni Kuya Rodel. “Ayos ka lang ba?”
Pero parang hindi na nila naririnig ni Jonas ang ingay sa paligid. Iisa lang ang umiikot sa isip niya: Jonas. Anak ko. Jonas.
“Anong apelyido ng anak niyo?” halos pabulong pero nanginginig na tanong ni Jonas sa matanda.
Napatingin si Antonio sa kanya, diretso sa mata. “Villanueva,” sagot nito. “Jonas… Villanueva.”
Nanlaki ang mata ni Jonas. Parang biglang nagtagpo ang lahat ng gustong takasan ng isip niya—pangalan, litrato, nunal, edad. Parang may sumigaw sa loob niya na matagal nang nakakulong.
“Ako si Jonas Villanueva,” basag na ang boses niya, tumutulo na ang luha. “Jonas… Villanueva po. Anak ni Rosa. Apo ni Aling Rosa.”
Halos mabitawan ni Antonio ang wallet. Nanginginig ang labi nito. “Ano’ng… ano’ng sabi mo?” utal niyang tanong.
“Lola ko po si Aling Rosa,” halos humahagulgol na si Jonas. “Sabi niya, nagtrabaho raw sa barko ang tatay ko, hindi na bumalik. Antonio raw pangalan niya. Antonio Villanueva. Si Jonas… ako po ‘yon.”
Parang bumagal ang oras. Tahimik ang karinderya. Kahit ang ugong ng exhaust fan, parang nawala. Lahat ng mata, naka-focus sa waiter at sa matandang lalaki na hawak ang parehong litrato.
“Jonas…” bulong ni Antonio, halos hindi makapaniniwala. “Anak…?”
Hindi na nakapagpigil si Jonas. Sinubsob niya ang mukha sa kamay, umiyak na parang batang nawalan ng laruan, pero ang totoo, may natagpuan. Lumapit si Antonio, kahit nanginginig ang tuhod, at mahigpit siyang niyakap. Doon, sa gitna ng karinderyang may amoy adobo at sabaw ng sinigang, nagyakap ang mag-ama na dalawampu’t dalawang taon nang hiniwalay ng takot at maling desisyon.
“Pasensya ka na, anak…” paulit-ulit na bulong ni Antonio. “Pasensya ka na… Ang tanga-tanga ng tatay mo. Ang tagal kitang hinanap, pero mas matagal kitang tinakbuhan noon. Patawarin mo ako…”
Umiling si Jonas, kahit namamaga ang mata sa iyak. “Hindi ko alam… kung kaya ko agad magmahal ulit,” tapat niyang sabi sa pagitan ng hikbi. “Pero… buong buhay ko, iniisip kong wala na akong tatay. Ngayon… kahit papaano, may mukha na ‘yung salitang ‘Papa’ sa isip ko.”
Nagpalakpakan ang ilang customer, may ibang napaluha rin. Si Ate Mely mismo, ang may-ari ng karinderya, lumapit at nag-abot ng tubig.
“O, sige na,” sabi nito, pinupunasan ang mata. “Break muna si Jonas. Walang magbabayad ng overtime. Para ‘to sa reunion niyo.”
Pinaupo nila si Antonio at Jonas sa isang mesa sa gilid. Habang kumakain si Antonio ng adobo, pinagmamasdan ni Jonas ang bawat kagat, bawat gesture, parang sinusubukang punan ang dalawampu’t dalawang taong butas.
“Naalala mo ba ‘ko?” tanong ni Antonio, may halong pag-asang parang batang natatakot ma-reject.
Umiling si Jonas. “Hindi,” tapat niyang sagot. “Litrato lang ‘to sa akin dati.” Tumingin siya sa wallet na may lumang picture niya. “Pero kahit hindi kita maalala, hindi ko na maikakaila na ikaw ‘to. Mano-mano ang ebidensya, Tay.”
Napatawa si Antonio sa gitna ng luha. “Saan ka natutong magbiro nang ganyan?” tanong niya.
“Kay Lola,” sagot ni Jonas, napangiti. “Tell-all siya pagdating sa mga kalokohan mo.”
Nagseryoso ang mukha ni Antonio. “Siguro marami siyang nasabing hindi maganda tungkol sa’kin,” amin niya. “Karapat-dapat ako ro’n. Tinatakasan ko noon ang responsibilidad, akala ko may mas magandang buhay sa barko. Naging marumi ang buhay ko—bisyo, sugal, babae… Lahat. Hanggang sa… hanggang sa may nangyaring aksidente sa barco. Maraming nasugatan, may namatay. Isa ako sa nabuhay, pero sa hospital ako nagulat sa sarili ko: wala akong tinatawag na ‘pamilya’ na naghihintay sa’kin. Wala akong pwedeng tawagan.”
“Bakit hindi ka umuwi?” tanong ni Jonas, may kirot.
“Umuwi ako,” sagot ni Antonio, mapakla ang ngiti. “Pero pagbalik ko sa dating inuupahan namin, wala na kayo. Sabi ng kapitbahay, lumipat daw kayo sa Tondo. Hinanap ko, pero wala akong mahanap. Wala rin akong pera noon, Jonas. Bastusin ako, pero hindi ako magnanakaw. Hindi ko alam kung paano magsisimula. Hanggang sa… tumanda na lang ako kakahanap, kakahintay.”
“Bakit ngayon ka lang napadpad sa lugar namin?” tanong ni Jonas.
Napakamot sa batok si Antonio. “Nabalitaan ko sa dati kong kasama sa barko na may karinderya raw dito sa Quezon City na laging pinupuntahan ng isang ‘Jonas Villanueva’ na waiter. Hindi ako sigurado kung ikaw ‘yon, pero wala na akong ibang panghahawakan. Sabi ko, kahit mawalan ako ng lakas, susubukan ko pa ring pumunta. At ayun… pagpasok ko dito, unang nakita ko mukha mo. Jonas, para akong nakakita ng salamin ng nakaraan.”
Natulala si Jonas. “Ibig sabihin… hindi aksidente ‘to?”
“Hindi,” sagot ni Antonio. “Pinili kong hanapin ka nang huli kong lakas. Baka ito na ang huli kong pagkakataon. Kasi… matanda na ako, Jonas. Hindi ko alam kung gaano pa katagal ang kaya ng katawan ko. Bago ako tuluyang mawala sa mundong ‘to… gusto kong makita ka man lang, kahit isang beses. Kahit mula sa malayo.”
Tahimik si Jonas. Tumingin siya sa kamay ng matanda—kulubot, nanginginig, puno ng pilat at butil ng kalyo. Hindi iyon kamay ng taong nagluho lang; kamay iyon ng taong nagtrabaho, nagkamali, naghanap.
“Lola ang nagpalaki sa’kin,” mahinahong sabi ni Jonas. “Siya ang nanay, tatay, lola, lolo ko. Hindi ko kayang palitan ‘yon. Kahit bumalik ka, hindi mabubura na siya ‘yung tumayong magulang sa’kin.”
Tumango si Antonio, nakayuko. “Alam ko ‘yon. At hindi ko na hihilingin sa’yo na ibigay sa’kin ang posisyong matagal nang kanya. Ang hinihingi ko lang…” tumingin siya kay Jonas, namumuo ang luha, “…isang pagkakataon. Hindi bilang papalit sa Lola mo, kundi bilang tao na handang managot, kahit huli na. Puwede ba ‘yon, anak?”
Matagal bago nakasagot si Jonas. May parte ng puso niya ang gustong sumigaw ng “Hindi! Ang kapal ng mukha mo!” Pero may isa ring parte—’yung batang Jonas na nakadapa sa banig, nakatingin sa kisame at nagtatanong kung bakit wala siyang tatay—na gustong sumigaw ng “Oo! Salamat at dumating ka.”
Sa huli, hindi siya nagsalita. Hinawakan lang niya ang plato ng adobo, kinuha ang kutsara, at pinakain ang matanda.
“O, Tay,” pilit niyang ngiti. “Kumain ka na muna. Bawal ma-highblood sabi mo, ‘di ba?”
Tumulo ang luha ni Antonio habang ngumunguya. Hindi na niya inulit ang tanong. Minsan, sapat na ang hindi pagtanggi para sa isang pusong sanay nang pinagsasarhan.
Mula nang araw na iyon, naging suki si Antonio sa Kusina ni Mely. Tuwing linggo, dumarating siya, dahan-dahang naglalakad papasok, dala pa rin ang lumang wallet na may litrato ni Jonas. Pero ngayon, may bago nang laman ang wallet—isang bagong picture nila ni Jonas, kuha sa harap ng karinderya, magkayakap, parehong nakangiti nang awkward.
Unti-unti, natutong tumawa si Jonas sa mga simpleng kwento ni Antonio—kung paano siya muntik malunod sa barko, kung paano siya natutong magluto ng sinigang sa dagat gamit ang tubig-alat at dalawang kamatis. Unti-unti, natutong umupo si Antonio sa labas ng barung-barong nina Jonas at Lola Rosa, dala ang pandesal, at nakikipagkuwentuhan sa matandang babae na matagal na niyang iniiwasan sa konsensya.
Hindi agad napatawad ni Lola si Antonio. Ilang buwan din niya itong sinimangutan, hindi kinausap, pinapasok lang sa bahay dahil ayaw niyang may masabing masama ang apo niya. Pero habang pinagmamasdan niya kung paano hawakan ni Antonio ang kamay ni Jonas habang naglalakad, paano nito tinutulungan sa paghahanap ng mas magandang trabaho, at paano nito tahimik na nilalagyan ng grocery ang kusina, unti-unti ring nabawasan ang tigas ng puso niya.
Isang gabi, habang sabay-sabay silang kumakain, biglang nagsalita si Lola Rosa.
“Antonio,” mahinahon niyang sabi. “Hindi kita pinapatawad dahil deserve mo. Pinapatawad kita dahil mahal ko ang apo ko, at ayokong mamuhay siyang puno ng galit. Kung gusto mong bumawi, gawin mo para sa kanya. Hindi para sa’kin.”
Tumango si Antonio, pinunasan ang mata. “Salamat, Rosa,” mahina niyang sagot. “Hindi ko na sasayangin ‘to.”
Sa paglipas ng panahon, nanatiling waiter si Jonas sa Kusina ni Mely, pero hindi na siya iyong batang laging nakatingala sa pintuan na may iniintay na hindi niya alam kung darating. Nakatingin pa rin siya sa pinto, oo—but this time, alam niyang may taong papasok tuwing hapon, uupo sa usual na mesa, at mag-o-order ng iisang pagkain.
“Jonas!” sigaw ni Ate Mely isang hapon. “Ayun na si Tatay Antonio mo, o. Adobo na naman ‘yan, sabaw, extra rice! Bilisan mo, baka gutom na ang mag-ama natin.”
Ngumiti si Jonas. “Opo, Ate,” sagot niya, sabay pulas ng kamay sa apron.
Lumapit siya sa mesa, dala ang menu kahit memorized na niya ang order.
“Tay,” bati niya, ngiting totoo na ngayon. “The usual po?”
Ngumiti si Antonio, halatang kumikinang pa rin ang mata sa tuwing tatawagin siyang “Tay.” Dinukot niya ang wallet, binuksan, at ipinakita ang lumang litrato ng batang Jonas na nakatingin sa camera, at katabi nito, ang bagong larawan nilang mag-ama.
“Alam mo, Jonas,” sabi ni Antonio, “dati, itong lumang litrato lang ang hawak ko. Hindi ko alam kung buhay ka pa. Ngayon, sa tuwing titingnan ko ‘to, alam kong may pagkakataon pa akong bawiin ang ilan sa mga nawala.”
Tumingin si Jonas sa mga larawan—ang batang Jonas sa sepia, at ang kasalukuyang Jonas na waiter na may hawak na tray, nakatawa sa tabi ng matanda. Huminga siya nang malalim.
“Tay,” sabi niya, may lambing na, “darating ang oras na ‘yung bagong litrato na lang ang hawak natin. ‘Yung luma, ilalagay na natin sa likod. Hindi para kalimutan, kundi para paalalahanan tayo na hindi na dapat maulit ‘yon.”
Tumawa si Antonio, sabay tango. “Deal,” sagot niya. “Ngayon, order na tayo. Gutom na ang puso ko… at ang sikmura.”
Habang inihahain ni Jonas ang adobo sa mesa ng kanyang ama, naalala niya kung paano dati, sa tuwing magse-serve siya ng pagkain, pakiramdam niya ordinaryong customer lang ang nasa harap niya. Ngayon, sa bawat paglagay niya ng plato sa harapan ni Antonio, alam niyang hindi lang tiyan ang pinupuno ng ulam.
May pinupuno rin siyang puwang sa puso—sa puso niya, at sa puso ng lalaking minsang nagkamali, pero nagbalik pa rin.
At sa maliit na karinderiang iyon, sa gitna ng amoy toyo, bawang, at paminta, natutunan ni Jonas ang isang mahalagang katotohanan: minsan, ang pinagsisilbihan mo palang customer… siya rin ang taong matagal mo nang hinihintay na dumating sa buhay mo. At sa kabila ng lahat ng nawalang taon, hindi kailanman huli ang isang “Anak” at isang “Tay” na magsimulang muli.
