Sa loob ng antigong simbahan na may samyo ng kandila at puting liryo, kumakanta ang koro habang dahan-dahang nagsasara ang mga pintuan laban sa init ng hapon. Nakasabit sa kisame ang mga chandelier na tila bituin na lumalapit, at sa dulo ng pulang carpet, nakatayo si Mia sa puting bestidang parang ulap—payat ang ngiti, ngunit mabigat ang mga mata. Sa tabi niya si Victor, naka-asul na amerikana, perpekto ang tikas, parang larawan sa magasin. Sa unahan, naupo si Padre Ernesto, marahang nitutupi ang pahina ng misalet habang sinusukat ang pintig ng kapaligiran.
“Mga kapatid,” wika ng pari, “narito tayo upang saksihan ang sakramento ng kasal nina Mia at Victor…” Nahulog ang huling titik sa hangin na parang salitang lumilipad na wala pang gustong lumapag. Nakaabang si Tomas, ang batang tagapaghasik ng petals, hawak ang basket at nakatingala sa nobya na parang may tanong na hindi maipahayag.
Noong nakaraang gabi, tinanggap ni Padre Ernesto ang isang liham na ipinasok sa kahon ng mga panalangin—manipis, pero mabigat sa salita. “Padre, kung manginig ang boses ko bukas, tulungan ninyo po ako,” nakasulat. “May pinanghahawakan po akong pangakong hindi kayang tabunan ng takot.” Walang pirma, pero alam niya ang sulat-kamay—maliit, malinis, may ik-id sa dulo ng bawat titik M.
“Sa pagkakaisa ng Diyos at ng Kanyang Simbahan,” tinig ni Padre Ernesto, bumabalik sa kasalukuyan, “tatanungin ko kayo: Malaya ba ninyong niloloob ang pag-iisang dibdib?” Nakatitig siya kay Mia. May kakaibang kumislap sa ilalim ng laylayan ng bestida—isang pulang sinulid na nakapulupot sa kaliwang pulso ng nobya, manipis at halos hindi mapansin. Alam niya ang kahulugan niyon: ang sinulid ng pangako na ipinanata noon ni Mia sa youth ministry—na kung sakaling makaramdam ng panggigipit, magpapakita siya ng maliit na bagay na tanging pari lamang ang nakaaalam.
Napasinghap si Padre Ernesto. Sa likod ng haliling tali, napansin niyang may maitim na bahid sa balat ni Mia, hindi sugat ng aksidente, kundi tila mantsa ng pagkakahawak nang mahigpit. Hindi brutal, ngunit masakit para sa isang araw na dapat malaya.
“Malaya ka ba, anak?” tanong niya, hindi tinutukan ang mikropono. “Walang pumilit?”
Natahimik ang buong simbahan. Naroon ang mga bulaklak sa bawat bangko, ang mga kaibigang nakaayos sa pula, berde, at bughaw, ngunit ang katahimikan ay parang kurtina na biglang isinara. Kinagat ni Mia ang labi. Si Victor, mabilis ang ngiting pinahid sa mukha, tulad ng isang taong sanay magpakita ng perpektong anyo. “Padre,” sabi niya, “natutuwa lang po siya. Emosyonal.”
Hindi gumalaw si Padre Ernesto. “Anak, kung may alinlangan, puwede nating ipagpaliban.” Hinaplos niya ang hangin, paanyaya. “Hindi ka nag-iisa.”
Nangungusap ang mga mata ni Mia, ngunit parang may pader sa kanyang lalamunan. Mabilis na sumingit si Victor, masuyong hinawakan ang kamay ng nobya—higpit na halos itinatali. “Mia,” bulong nito sa pagitan ng ngiti, “kaya mo ‘to.” Sa kabilang dulo, napapitlag si Tomas; parang nabasa ng bata ang lamig sa pagitan ng mga daliri.
“Sandali lang po,” biglang sambit ni Padre Ernesto, itinaas ang palad na parang humahati sa hangin. “Hindi natin itutuloy—”
Bago pa siya makapagpatuloy, nagbukas ang malalaking pinto ng simbahan. Pumalo ang liwanag, at sa gitna nito, isang aninong lalaking nakasuot ng kupas na polo, may backpack na parang naglakbay nang malayo, nakatayo sa bungad ng pasilyo. Napalingon ang lahat, at ang tila patak ng ulan na kaba ay naging kulog. Si Mia, parang tinamaan ng kidlat—sumiklab ang pagkilala sa kanyang mukha.
“Joaquin?” halos pabulong na lumabas sa bibig ng nobya, ngunit lumundag ang pangalan sa bawat tenga ng nakikinig.
Dalawang taon nang sinasabing namatay si Joaquin—ang nobyong dinala ng dagat, ang lalaking nagtaguyod sa pangarap ni Mia bago naglayag bilang marinero para ipunin ang sisimulang bahay. Aksidente, balita noon. Walang katawang natagpuan. Hanggang sa natutong tumanggap ang karamihan—maliban kay Mia.
Nang tuluyang makapasok ang lalaki, nakita ng lahat ang mga peklat sa kanyang braso at ang gusot ng pangingibang lupain. Kasunod niya ang isang babaeng abogada, si Atty. Luna, may hawak na envelope. “Pasensiya na sa pagkaantala,” sabi ni Joaquin, hinihingal, ang boses ay punit ngunit buo. “Hindi ko dapat ginulo ang araw na ‘to—kung totoo sanang malaya ka.”
Gumulong ang bulung-bulungan. Si Victor, biglang pumuti ang labi. “Anong kabulastugan ‘to? Patay ka na!”
“Akala ko rin,” sagot ni Joaquin, tumingin kay Mia at sa pulang sinulid sa pulso nito. “Naabutan kami ng bagyo. May ilang buwan akong stranded sa pulo sa timog, kinalaunan nakasakay sa cargo vessel. Wala kaming signal. Pagbalik, natuklasan kong ikakasal ka na—at hindi ko alam kung dahil pinili mo ‘yon, o dahil pinili ka para roon.”
“Padre,” singit ni Atty. Luna, inilapag ang envelope sa pulpito, “may mga dokumento kaming dala. Nagpa-verify kami sa munisipyo. Ang marriage license ngayon ay expedited, at lumabas na ang nag-asikaso ay si Madam Regina—ang ina ni Victor.” Nagkatinginan ang mga tao. “Walang paninira ito, Padre, ngunit ayon sa affidavit ng clerk, nagbigay daw ng malaking ‘donasyon’ si Madam para mapabilis ang proseso kahit kulang ang standard na mga counseling at publication. Pinanghahawakan daw nila na ang yumaong lola ni Mia ay may trust fund na bubuksan lamang kapag siya’y kasal.”
Napabulalas si Sofia—pinsan ni Mia at saksi sa kasal. “Mia, ‘to ba ang sinasabi mong ‘di mo masabi sa amin?”
Nanginig ang balikat ni Mia. “May utang ang tiyahin ko kay Madam Regina,” sabi niya, nauupos ang boses. “Sinabi nilang sila na ang bahala—kapalit, kailangan kong sumunod sa petsa. Akala ko… akala ko magandang buhay ang kapalit. Akala ko pinili ko rin. Pero kagabi, nagsulat ako kay Padre. Hindi ko alam kung sasabihin ko sa harap ng lahat.”
“Hindi ito totoo,” singit ni Victor, pero ang tinig niya ay hindi na kasing-hinog ng dati. “Lahat ng ‘yan haka-haka. Mahal kita, Mia. Ako ang makakapagbigay sa iyo ng—”
“Ng kalayaan?” putol ni Padre Ernesto, steady ang tingin. “Kung kalayaan ang ibibigay mo, bakit may bahid sa pulso niyang parang bakas ng panggigipit?”
Napailing si Victor, at sa unang pagkakataon, bumagsak ang maskara. “Hindi ninyo naiintindihan,” sabi niya, halos pabulong. “Kailangan natin ‘tong kasal para mabayaran ang—” Hindi na niya tinapos. Nahulog ang tingin niya sa lupa. Sa labas ng pinto, nakita nilang nakatayo si Madam Regina, naninigas ang panga, ngunit hindi lumalapit.
Tahimik na lumapit si Joaquin at tumigil dalawang hakbang mula kay Mia, parang nakabitin sa bangin. “Kung pipiliin mo siya—tatanggapin ko. Hindi ako ang multong hahabol sa ‘yo. Pero kung pipiliin mo ang sarili mo… ako ang unang tatayo sa tabi mo, kahit matagal na akong nawawala.”
Tumulo ang luha ni Mia, hindi dahil sa pagkagulat, kundi dahil sa bigat na unti-unting bumibitaw. Hinawakan niya ang pulang sinulid, ibinaba sa palad ni Padre Ernesto. “Padre,” sabi niya, “ngayon ko napagtanto—hindi kailangang ituloy kung hindi totoo. Hindi dahil sa pera. Hindi dahil sa takot. Kundi dahil sa pangako.”
Inangat ni Padre Ernesto ang tingin at nag-antanda. “Sa ilalim ng batas ng Simbahan, kapag may kakulangan sa kalayaan, may batayan ang pari na ipagpaliban ang sakramento. Sa harap ninyong lahat—ipinagpapaliban ko ang kasal na ito.” Iyon lamang at parang may pumutok na unos ng bulong, mura, tanong, paliwanag. Ngunit ang susunod na ginawa ng pari ang nagpatigil sa lahat: ibinaba niya ang mikropono, bumaba sa altar, at kinulong sa payakap si Mia na parang apo. “Hindi kita iiwan.”
Naunang suminghot si Tomas, at hindi niya napigilang isigaw, “Huwag kayong mag-away!” Natawa-iyak ang ilan, at si Padre ay yumuko sa bata. “Walang mag-aaway,” aniya. “May matututunan lang.”
Lumapit si Sofia at kinuha ang kamay ni Mia, iniharap kay Victor. “Pasensya na, Vic,” marahan ang tono. “Pero hindi ganito ang pag-ibig.”
Sumikdo ang leeg ni Victor, tila may sasabihin, ngunit tumalikod siya at naglakad papalabas, kasunod ang inang hindi na nagtanong. Sa labas, lumulubog ang araw at gumuhit ang pulang sinag sa salamin ng simbahan—parang guhit ng pahina na tuluyang isinasara.
Sa gitna ng takipsilim sa loob, nanatili si Mia, si Joaquin, si Padre Ernesto, at iilang kaibigang nagpaiwan. Tinanggal ni Mia ang pulang sinulid at ipinaloob sa panyo. “Salamat sa pagbabalik,” sabi niya kay Joaquin, nanginginig ang labi. “Pero hindi ibig sabihin nito ay bukas ikakasal tayo.”
Ngumiti si Joaquin, pagod ngunit tapat. “Hindi ko hinihingi ‘yan. Hinihingi ko lang na makapagpatayo tayo, sa mabagal man o mabilis, ng mga araw na ninakawan tayo.”
Tinapik sila ni Padre Ernesto sa balikat. “Magsimula sa isang katotohanan: wala nang takot.”
Paglabas nila sa simbahan, may iilang bisitang nag-alok na tapusin na lang ang araw sa simpleng salu-salo. Sa parking lot, nagpalipad ng maliit na lobo si Tomas—hindi pangparty, kundi parang liham sa langit. “Para sa bagong umpisa,” sabi niya, naka-ngiti na. Nagtawanan sila, at kahit may luha, may liwanag sa pagitan.
Ilang linggo ang lumipas, humarap sa korte si Madam Regina at si Victor, kinasuhan ng panggugulang sa public officer at panggigipit. Hindi naging madali, pero tumestigo ang clerk, ang counselor na tinawag at hindi natuloy, at ilang kaibigan ni Mia. Nasa gilid si Padre Ernesto, naka-suot sutanang simple, nakatayo bilang saksi ng pagkakataong pinili ng tao ang malaya.
Sa araw ng unang anibersaryo ng “hindi natuloy na kasal,” nagbalik si Mia sa simbahan—hindi nobya, kundi isang babaeng naglalakad nang magaan. Katabi niya si Joaquin, may dalang basket ng puting bulaklak. Nakaupo sila sa huling bangko, tahimik, hawak-kamay, walang sumpang minamadali.
“Kapag handa ka,” bulong ni Joaquin, “maglalakad tayo hindi sa pulang carpet, kundi sa lupa—walang palamuti, pero may tiwala.”
Ngumiti si Mia at tumango. Sa harapan, walang altar na naghihintay ngayon, ngunit may krus na nagsasabi—mas matamis ang “oo” kapag ipinanganak sa isang “hindi” sa takot, at “oo” sa sarili. Sa labas ng pinto, ang ilaw ng hapon ay hindi na nakakabulag—nag-uumaga ito para sa dalawang pusong piniling maghintay hanggang maging totoo ang lahat.
