Ako si Vance, Grade 9. Sa school namin, parang piyesta tuwing Recognition Day: may banderitas sa kisame, amoy barnis ng bagong pinturang stage, at ugong ng mga cellphone na sabik magkuwento sa internet. Lahat nakapormal. Lahat may bulaklak. Lahat may gustong makita—puro anak na may medalya. At ako, may gustong hindi makita: si Tatay.
Si Tatay si Mang Ruel—utility sa school, tagapag-ayos ng upuan, taga-mop ng sahig, taga-kabit ng kurtina, at minsan, tagasalo ng sira-sirang mikropono. Siya ang “Tay” ng buong campus, pero sa sarili kong mundo, gusto ko sanang hindi iyon halata ngayong araw. Naka-orange siyang polo na kupas, dala ang lumang cellphone na may bitak ang screen. Pangarap kong makita niya akong tumanggap ng medalya; takot kong makita siya ng mga kaklase ko na naka-postura kasama ang mga magulang nilang may hawak na mamahaling camera.
“Anak,” sabi niya bago magsimula ang programa, “dito na lang ako sa likod, para makunan kita nang malapitan.” Tinuro niya ang telon, kung saan may makitid na espasyong sinasagi ng hangin. “Mas maganda ang anggulo rito.”
Hindi ko na siya pinigilan. Ako pa nga ang nagsabi, “’Wag po kayong lalabas, Tay, ha. Baka magsiksikan ang tao.” Natawa siya, ‘yong tawang walang paninisi. “Ikaw ang bida ngayon,” sagot niya. “Ako ang ilaw sa likod.”
Nung umupo ako sa unahan, nilalamig ang palad ko kahit tag-init. Naroon sina Ma’am at ang mga guro. Naroon din ang mga kaklase ko na may mga magulang na naka-blazer at barong. Sa likod ng kurtina, tanaw ko ang anino ni Tatay—nakadikit sa poste, nakadungaw ang lumang cellphone, parang sundalong nakaantabay sa utos.
Pero bago pa ito, may kwento ang medalya sa leeg ko ngayon. Dalawang buwan akong halos hindi natulog sa kakapag-review. Madalas si Tatay ang gumigising sa akin, inaabutan ako ng kape sa lumang tasa, at inaayos ang lakip ng lampara na malapit nang mapundi. May mga gabing hindi ako makapag-print ng report. Siya ang naghanap ng karton sa bodega, tinapalan ng puting papel, at sinabing, “Gawan natin ng paraan.” May araw ding wala kaming pambili ng photo paper. Siya ang nag-extra sa weekend—nagpintura ng bakod sa kabilang barangay—para may pang-print ako. Saka ko na-realize: kahit kanin lang ulam niya, busog ang proyekto ko. Kahit bitak ang cellphone niya, buo ang mga pangarap ko.
Ngunit heto ako ngayon—pinagtatago ko siya sa likod ng stage na siya mismo ang nagkabit.
“Simula na!” anunsyo ng emcee. Tumunog ang tugtog; nagpalakpakan ang mga magulang. Tinawag ang mga medalist kada section. Sa bawat hakbang ko, para akong inuupuan ng hiya. Hindi ko matignan ang gilid kung saan nakausli ang telon; baka makita ko siyang nakangiti at lalo akong madurog.
“Next,” sabi ng emcee, “with honors… Vance Ruel Mendoza.” Napatigil ako sa “Ruel”—pangalan ni Tatay. Tumayo ako, umakyat sa stage, at tinanggap ang medalya. Matigas ang leeg ko; mahigpit ang kapit ng daliri sa sobre. Sa gilid ng paningin, sumisilip ang anino ni Tatay. Nakataas ang lumang cellphone, nanginginig ang kamay sa tuwa.
Saktong ginuguhitan ng liwanag ang mukha ko nang biglang tumunog ang sound system—parang umubo. Kumaskas ang mic, at nang magbukas ang spotlight, pumitik at namatay. Pumalakpak ang dilim sa buong covered court. May mga batang napa-“Ayyy!” Ang emcee, natigilan. Si Ma’am, kumaway sa tech. Walang nangyari.
Mula sa likod, may isang boses na kalmado: “Sir, tanggalin n’yo po sa saksakan, ilipat natin sa kabila.” Kilala ko ang boses—si Tatay. Kasunod noon, kaluskos, mabilis na yabag, tunog ng duct tape na binunot. May pamilyar na “tak-tak” ng martilyong pinangungumangot ng lumuwag na bracket. Isang minuto. Dalawa. Tapos, parang milagro, nagliwanag ulit ang stage, at gumana ang mic. Umalingawngaw ang palakpak. “Thank you, kuya!” sigaw ng tech.
“Si Mang Ruel ’yon!” may sumigaw sa likod. “Si Mang Ruel na janitor!”
Doon ako kinilabutan. Hindi dahil tinawag siyang janitor—dahil proud na proud ang tono ng nagsalita.
Tumitig si Ma’am sa akin, saka sa gilid ng telon. Muntik na akong ngumiti pabalik, pero naalala kong ako ’yung nagsabing “’Wag kayong lalabas, Tay.” Binalot ng liwanag ang hiya ko. Parang ayaw nang tumabi.
Tinapos ang awarding ng batch namin. Sa closing, may “Special Thanks” ang emcee. Binanggit ang PTA, admin, sponsors. Huli, sabi niya, “at sa pinakamahalagang tao ngayong araw, ’yung ilaw sa likod ng stage, literally and figuratively—Mang Ruel, thank you.” Palakpakan. Namilog ang mata ko. Nakita ko ang telon na bahagyang gumalaw, para bang huminga ang hiya ko, saka dahan-dahang lumabas si Tatay, hindi para iparada ang sarili, kundi para ibalik lang ang wrench sa bulsa. Nakatungo siya, pero may ngiting hindi nagmamaliit.
Hindi ko na matiis. Nang ibinibigay sa akin ni Ma’am ang sobre ng gift certificate, nilapit ko ang mic. “Ma’am,” sabi ko, garalgal, “puwede po bang magsalita?”
Tumango siya. Huminga ako. “Ako po si Vance… at gusto kong aminin: kanina ko lang pinagtago ang tatay ko sa likod ng stage.” Umugong ang bulungan. “Pinili kong itago ang taong dahilan kung bakit ako nandito. Dahil nahihiya ako sa suot niya, sa lumang cellphone niya, sa trabahong may alikabok. Pero ngayong nakita kong siya rin ang nag-ayos ng ilaw para sa medalya kong ito… naiintindihan kong mas maliwanag ang stage kapag tanggap mo ang ilaw na galing sa likod.”
Sumilip ang luha, pero hindi ako kumurap. “Tay,” tawag ko, “puwede po ba kayong pumunta rito?” Nagtitili ang ilan, kumaway si Ma’am na parang sa pelikula. Si Tatay, nag-atubili. “Ako pa?” bulong niya sa tech. “Opo!” sigaw ng tech.
Umakyat siya, mabagal, hawak ang telon na parang pinto ng bahay na dati niyang pinipinturahan. Naglakad hanggang gitna, tumingin sa akin. “Anak…”
“Tay,” putol ko, “pasensya na po.” Kinuha ko ang medalya sa leeg ko, ipinulupot sa leeg niya. Kumislap ang bakal sa liwanag na siya ang nagbalik. Sumabog ang palakpak. May sumipol, may umiyak, may nag-video na parang dapat talaga itong maulit-ulit.
“Tay, sa inyo po ’to,” dagdag ko. “Kayo po ang grade ko sa buhay.”
Ngumiti siya, tinanggal ang medalya para hawakan sa palad, parang sinisiyasat ang bigat. “Anak,” bulong niya, “mas bagay ’yan sa ’yo.”
“Mas bagay sa ating dalawa,” sagot ko. “Pag uwi, isasabit natin sa kwarto—sa pagitan ng wrench at lampara.” Natawa ang ilan. Si Tatay, tumawa rin, ’yung tawang niluwagan ng patawad.
Pagkatapos ng programa, lumapit sa amin ang principal. “Ruel, salamat sa mabilis mong pagkilos,” sabi niya. “Vance, salamat sa katapangan mong magsabi ng totoo.” Pumirma siya sa proposal na nilabas ni Ma’am: “Stage Crew of Honor”—bawat school event, may sandaling tatawagin sa stage ang maintenance, guard, at volunteers. Hindi sila palakpak sa dilim; sila ang palakpak sa gitna.
Nang umuwi kami, bitbit namin ang medalya at ang lumang cellphone na ngayon ay parang pinaka-high-end na camera—kasi dito nakalagay ang litrato naming dalawa sa gitna ng palakpak. Pagbukas ng pinto, sinalubong kami ni Nanay, may hawak na pinitpit na pancit canton at dalawang pandesal. “Piyesta!” biro niya. Inilagay ko ang medalya sa pako sa dingding, katabi ng kalendaryong may pulang X sa araw ng Recognition.
“Anak,” sabi ni Tatay habang inaayos ang medalya, “alam mo, hindi ako nasaktan kanina nung sinabi mong sa likod na lang ako.”
“Nagsisinungaling po kayo,” biro ko, pero alam kong kalahati ’yon totoo: hindi siya madaling masaktan—pero hindi ibig sabihing hindi siya nasaktan.
“Mas nasaktan ako noon-noon pa,” dagdag niya, nakatingin sa medalya, “tuwing ayaw mong magpakuha ng picture kasama ako kapag dumi pa ang polo ko. Pero naiintindihan ko. Bata ka pa. Natuto ka ngayon, ’yon ang mahalaga.”
Hindi na ako sumagot. Sa halip, inilabas ko ang papel na agad kong sinulatan sa bus pauwi: “PROYEKTO: ILaw sa Likod.” Inisa-isa ko: (1) Sa bawat recognition, may 3 minutong “Salamat, Crew”—aakyat ang utility, guard, volunteers; (2) Maglalagay ng “Wall of Hands” sa hallway—mga litrato ng kamay na nag-aayos ng ilaw, nagbubuhat ng upuan, nagbubura ng pisara, kasama ang pangalan nila; (3) Scholarship na “Wrench & Lamp Fund”—ambagan ng alumni para sa anak ng maintenance staff na may gustong kumuha ng tech-voc o engineering.
Pagbalik sa school, binasa ko ito sa SSG. Inakala kong mapapailing sila, pero kabaliktaran ang nangyari. “Ang ganda,” sabi ni Ma’am. “Ang daming Vance dito na kailangan lang ng isang aminin para makita ang ilaw.” Pumirma ang principal, nagbigay ng maliit na pondo ang PTA, at nag-donate ng printer ang isang parent.
Sa susunod na programa—Moving Up ng Grade 6—unang ipinakita ang “Wall of Hands.” May litrato ng kamay ni Tatay na may kalyo sa gitna, hawak ang bolt na parang maliit na planeta. Sa ilalim, nakalagay: “Ruel Mendoza—Ilaw: mabilis magbuhay ng saksakan, mabagal magpalubog ng pag-asa.” Natawa ako sa linya; si Ma’am ang nagsulat. Si Tatay, tumawa rin—pero ’yung tawang may luha sa gilid.
Hindi ibig sabihin nito na nawala ang hiya ko magpakailanman. Paminsan, sumisilip pa rin, lalo na kapag may kaklaseng mapagbiro. “O, anak ni Mang Ruel, baka ikaw mag-ayos ng mic.” Sumagot ako, inaangkas ang biro: “Oo, kaya naming mag-ayos—ikaw, kaya mo bang magpasalamat?” Tapos, sabay kaming tatawa, hindi para saktan, kundi para alayan ng liwanag ang lugar na dati’y madilim.
Kung may mababasa ka ritong aral, sana ito: minsan, pinakatotoong medalya ay ’yung isinasabit mo sa taong gusto mong itago. At ang ilaw na pinakamatingkad sa entablado ay hindi laging galing sa spotlight—madalas, galing sa kamay na hindi nakikita, sa wrench na nakaipit sa bulsa, sa lumang cellphone na nanginginig sa tuwa habang kinukunan ka.
Kung anak ka at may magulang na “nasa likod”—utility, driver, tindero, kusinero—subukan mong anyayahan silang lumabas kahit saglit. Baka sa sandaling iyon, hindi lang sila ang umasenso sa stage; pati ikaw, aangat ang tingin mo sa sarili.
Ngayong gabi, bago matulog, tinapat sa akin ni Tatay ang lumang cellphone. “Isa pa,” sabi niya, “ngiti.” Ngumiti ako, hindi na para sa camera, kundi para sa ilaw sa likod. At bago ko ipikit ang mata, tiningnan ko ang medalya sa dingding. Hindi na ito mukhang isang pirasong bakal na kumikinang sa liwanag. Mukha na itong salamin—at sa salaming iyon, kita ko na kung kanino talaga galing ang kislap: sa tatay kong matagal ko nang dapat pinapalabas sa harap.
