Ako si Rico, Grade 11. Hindi ako iyakin—o ‘yun ang akala ko. Sanay akong tumawa sa kantiyawan ng tropa, sanay magpanggap na ayos lang kahit butas ang medyas, sanay magpihit ng kwelyo para matakpan ang kupas na tahi. Pero may gabing hindi kinaya ng “ayos lang.” Gabing umuugong ang maliit na electric fan sa tabi ng kama at amoy Vicks ang hangin; gabing nakita kong sinusulatan ng init ang noo ni Nanay habang hinahagod niya ang lumang uniform ko sa ilalim ng dilaw na ilaw ng lampshade—at doon ko unang niyakap ang tela na buong akala ko’y kahihiyan, pero tinahi pala ng pagmamahal.
Hapon noon, kararating ko lang galing remedial. Sa hallway, inasar ako ni Carlo: “Pre, ‘yung polo mo, parang may sariling timeline—Grade 7 pa ata ‘yan, ah!” Tumawa ang barkada. Tinawanan ko rin, kasi gano’n ang laro—maunang tumawa para hindi masaktan. Naglakad akong may nakadikit na plastic na tapang sa dibdib, pero kabado ang dila sa loob.
Pag-uwi ko, tahimik ang bahay. Nakapatong ang sinampay sa sampayan, sumasayaw sa hangin. Sa lamesa, may lugaw na medyo namalatak sa gilid, may plato ng asin at kalamansi. “Nay?” tawag ko. “Andito ka na?” sagot niyang paos, galing sa kwarto. Sumilip ako. Nakahiga siya, namumula ang pisngi, binabati ng panginginig ang kumot. May mga tableta sa tabi ng basong tubig. “Anak, kumain ka na. May lugaw diyan. Magpapaalam ka bukas sa adviser mo, ha? Sira na talaga ‘yung butones ng polo mo. Tatahiin ko mamaya.”
“Bukas na lang, Nay,” sabi ko, pinilit kong maging mahinahon. “Magpahinga ka.” “Kaya ko ‘to,” ngiti niya, ‘yung tipid pero matapang. “Konti lang. Para maayos ka bukas.”
Nagbihis ako, kumain ng lugaw na may alat ng asin at init ng sabaw. Sa isip, naglalaro ang pangungusap ni Carlo. Sa sahig, nakalatag ang polo ko—kulay asul na kumupas sa dami ng laba, may gatla sa dibdib na akala mo pilat ng laban. “Bibili tayo ng bago ‘pag may sobra sa quincena,” sabi ni Nanay noong nakaraang buwan. Hindi dumating ang sobrang ‘yon; dumating ang lagnat.
Gabi na. Pumitik ang ilaw ng poste sa labas, lumangitngit ang kahoy na bintana. Sa tabi ng kama, umupo si Nanay. Nasa paanan niya ang maliit na kahon ng panahi: sinulid na iba-ibang kulay, ilang karayom na may kalawang sa dulo, metro na kupas ang numero. Umuubo siya pero ngumiti pa rin. “Rico, pakikuha nga ‘yung butones na malaki. ‘Yung hindi madaling tumatalon.” Kinuha ko. “Nay, matulog ka na. Ako na.” “Ay naku,” sabi niya, “sa tikwas mo magtahi, baka mas lalong bumigay ‘yan sa recitation.” Natawa kami pareho, mabilis lang, parang pahinga.
Nagsimula siyang magtahi. Bawat tusok, parang tiktak ng maliit na orasan sa dibdib ko. Hinihila niya ang sinulid ng dahan-dahan para ‘di mapigtas, at tuwing pipikit siya dahil sumasakit ang ulo, tumitigil ang mundo sandali. “Nay, pahinga ka muna.” “Konti na lang,” bulong niya. Tiningnan ko ang braso niyang may bakas ng trabaho, ang kamay na may kapiranggot na peklat sa hintuturo dahil nasugatan daw sa pagbubukas ng de-latang sardinas noong isang linggo. “Bakit mo pa pinipilit?” tanong ko, halos sumbat, halos lambing. “Kasi bukas, ayoko na naman marinig ‘yang biro na ‘yan tungkol sa uniform mo,” sagot niya, deretsong tinamaan ang pride ko. “Hindi ko kayang bitbitin mo mag-isa ‘yung hiya na ibinabato ng iba.”
Lumunok ako. “Nay, sanay na ‘ko sa biruan.” “Alam ko,” sagot niya, “pero hindi ako sanay na sanay ka sa sakit.” Tumigil ang karayom. Tumingala siya, nag-warm ang mata sa ilaw. “Anak, minsan ang kahirapan, parang butones—kapag natanggal, mahirap itahi lalo na kung lagnatin ka. Pero hindi ko hahayaan na bumukas ang kwelyo mo sa harap ng mundo at makita nilang wala tayong pera. Ang gusto kong makita nila: may nanay kang marunong magsara ng hiya.”
Gusto kong magbiro. Gusto kong sabihin na drama ‘yon. Pero kumapit sa lalamunan ko ang salitang “salamat,” mabigat at buhay. Hindi lumabas. Kaya umupo ako sa tabi niya, pinahawak ang sinulid sa akin para ‘di malawit habang kinakat ng ngipin ang dulo. “Sige, Nay, turuan mo ‘ko.” “Tsaka na—kapag wala na ‘kong lagnat,” sagot niya, pero inabot ang daliri ko at ipinahawak ang tela. “Hawakan mo nang mahigpit, pero hindi kumakagat. Parang pangarap ‘yan—huwag mong lalaparin.”
Ilang minuto pa, natapos ang butones. Kinilatis niya ang tahi, pinasadahan ng dulo ng kuko para “tumuwid.” Tapos, sinipat ang laylayan: may hawas sa gilid. “Ito, ayusin din natin.” Tumutol ako. “Nay, bukas na—hindi na ‘yan mapapansin.” Umiling siya. “Ikaw ang dapat unang makapansin sa sarili mo, anak. Kung anong kayang ayusin ngayong gabi, ayusin na.” Kaya nagpatuloy kami. Ako ang humawak ng tela, siya ang nagtahi. Sa bawat tusok, may ibinubulong siyang kung anu-ano: “Kapag napigtas, balikan mo. Kapag napagod, huminga ka. Kapag napahiya, tumayo ka nang mas tuwid kaysa sa kahapon.”
Umabot ng halos isang oras. Paminsan-minsan, nilalagay ko ang palad ko sa noo niya—mainit pa rin. “Nay, baka lumala ‘yan.” “Magpapahinga ako pagkatapos nito,” pangako niya. “Basta suotin mo bukas ha?”
Natapos din. Inangat niya ang polo, tiningnan sa liwanag, ngumiti—tunay na ngiti. “Ayun. Parang bago.” Hawak ko ang tela, kinapa ang butones. Hindi ito bago. May mga bakas ng lumang tahi, may mantsa na hindi na matanggal. Pero sa pagitan ng mga bakas, may isang kakaibang kumikislap: tusok na pantay-pantay, sinulid na di lumilipad, laylayang pantay ang hinga. “Salamat, Nay.” “Walang anuman,” sagot niya, at sa wakas, sumandal sa unan, pinikit ang mata. “Kunin mo ‘yung paracetamol, anak.” Inabot ko, pinainom siya. Kinuha ko ang baywang ng polo at kinuyom iyon. Hindi ko napigilang yakapin—higpit, parang may niyayakap akong tao at hindi tela. Dito ako naluha. Hindi dahil sa tela, kundi sa kamay na tumahi dito kahit pinapawisan sa lagnat.
Kinabukasan, maaga akong gumising. Inilagay ko ang polo. Parang magic—tumuwid ang kwelyo, sumunod sa dibdib ang laylayan, hindi na lumalakda ang butones. Sa salamin, mas mukha akong maayos—hindi bago, pero maayos. Sa kusina, may iniwang mensahe si Nanay sa papel: “Nagluto ako ng lugaw. Bumalik ka agad pagkatapos ng klase. Huwag mo akong kakalimutang tawagan. – Nay.” Inikot ko ang teksto sa utak ko, parang dasal.
Sa school, hindi na ako tumakbo para mauna sa upuan sa likod. Umupo ako sa gitna. Dumaan si Carlo; sinipat ang polo ko. “Uy, ayos na ah!” biro niya, mabait ang tono ngayon. “Pinatahi ko,” sagot ko, diretso. “Kay Nanay.” “Magkano?” tanong ng isa. “Mahal,” sagot ko, at ngumiti. “Lagnat ang kabayaran.” Natahimik sila saglit. “Pre,” sabi ni Carlo, “solid ‘yon.” Tumango ako. “Oo.” At para sa unang beses, hindi ko tinakasan ‘yung usapan. “Aral tayo mamaya sa library? May quiz.” “Game,” sagot nila.
Pauwi, dumaan ako sa botika. Bumili ako ng dagdag na gamot at maliit na sachet ng vitamin C. Inilagay ko sa bulsa, sabik nang umuwi. Pagbukas ko ng pinto, naroon si Nanay, nakahiga pa, pero mas maaliwalas ang mukha. “Kumusta ang polo?” tanong niya. “Gwapo,” sagot ko. “Kasing gwapo ng tumahi.” Tumawa siya, napasinghap. “Ay, ‘wag mo ‘kong patawanin, masakit pa ulo ko.” Naupo ako sa gilid ng kama. “Nay,” sabi ko, “turuan mo naman ako manahi. Baka bukas, ako na.” “Sige,” sagot niya, nakapikit pero may ngiti. “Pero ngayon, iabot mo ‘yang kamay mo.” Inabot ko. “Bakit?” “Wala lang,” sagot niya, pinisil ang kamay ko. “Gusto ko lang maramdaman na maayos ang tibok.”
Kinabukasan, nagsimula ang lesson ko: “Ilalim, ibabaw. Hila, bitaw. Tuhog, singit. Huwag mong hayaang maging buhol ang galit mo sa sinulid. Kapag nabuhol, huwag putulin agad—hanapin ang lusot.” Tinahi namin ang maliit na punit sa bulsa. Kinanta niya ang lumang awit na may himig ng pag-asa. Pagod siya, pero may lakas ang boses.
Lumipas ang ilang araw, gumaling ang lagnat. Ang polo, naging parang talaarawan—bawat tahi, isang paalala. Nasa huling linggo ng quarter, nagbigay ng proyekto ang adviser namin: “Gumawa ng reflection sa isang bagay sa bahay na ‘di n’yo kayang ipagpalit.” Marami ang nagdala ng cellphone, ng medalya, ng paboritong sapatos. Ako, dinala ko ang polo. “Peke ‘yan,” asar ng isa. “Hindi kayamanan ang luma.” Ngumiti ako. “Hindi nga, pero kuwento ‘to.” Tumango si Ma’am. “Pakinggan natin.”
Tumayo ako sa harap. “Ito ang uniform ko,” sabi ko, “luma, kupas, pero tuwid ang laylayan. Noong isang gabi, may lagnat si Nanay. Pero tinahi niya ito. Sabi niya, may bagay na pwedeng bukas na; may bagay na kailangang ngayon. ’Yung hiya ko, kailangang ngayong gabi pa tahiin.” Tahimik ang klase. “Kaya kung may magsabi man na luma ang suot mo,” dugtong ko, “minsan pwede mong sagutin: bago ang tapang kong humarap sa eskwela, kasi tinahi ng taong may lagnat ang loob ko.”
Pagkatapos, lumapit sa akin si Carlo. “Pre,” sabi niya, “pasensya na sa mga biro dati.” Inangat ko ang balikat ko. “Ayos lang. Sanay ako. Pero mas okay kung magtitino na tayo.” “Oo,” sagot niya. “Tsaka pre, turuan mo ‘ko manahi.” Natawa kami. “Game.”
Isang Sabado, dinala ko si Carlo sa bahay. Tinuruan kami ni Nanay kung paano ipasok ang sinulid sa butas ng karayom nang hindi naduduling. “Secret: huminga ka muna,” sabi niya. “’Pag minadali mo, lalong dumudulas.” Sa gitna ng tawa at tusok, natuklasan naming hindi pala mahirap ang mag-ayos kapag may nagtuturo nang may pasensiya.
Dumaan ang buwan. Final exams. Graduation ng ibang batch. Siksikan sa mga pangarap. Sa bawat pagod, sinusulyapan ko ang polo sa hanger. Parang tahimik na paalala: “Hindi kailangang bago para maging karapat-dapat. Kailangan lang tapat at maayos.”
Isang gabi, bumuhos ang ulan nang sobra. Pumasok ang tubig sa kwarto, binaha ang sahig. Nagmamadali kaming magtaas ng gamit. Nasilip ko ang polo—maaabot ng baha. Inabot ko agad at inakyat sa mas mataas na pako. “Mahal na mahal mo ‘yan, anak ah,” sabi ni Tatay na kararating lang galing overtime. “Oo,” sagot ko, “kasi may lagnat ‘yang sinulid.” Tumawa siya, nalito. “Po?” “Wala, Tay,” sagot ko, “kwento ‘yan ni Nanay.”
Pagkatapos ng ulan, linis. Ipinasok ko ang polo sa loob ng unan—para hindi maalikabukan. Tinabi ko ang karayom at sinulid sa kahon, at sa ibabaw, naglagay ako ng maliit na papel: “Para sa susunod na butones—huwag kang bibitaw.”
Buwan ang lumipas, maaraw na ulit. Nasa huling araw ng klase kami nang sabihin ni Ma’am: “Mag-uniform picture tayo bukas.” Dati, iwas ako sa gitna. Ngayon, ako na mismo ang tumawag kay Nanay. “Nay, puwede po ba kayong sumilip bukas sa gate? Wala lang—gusto ko lang kayong makita habang kumukuha ng picture.” “Bakit?” tanong niya, may tuwa sa boses. “Para maipaalala mo sa akin kung paano ang tamang tahi ng ngiti,” biro ko. Narinig kong natawa siya nang malambing. “Sige, anak,” sagot niya, “dala ako ng pamaypay.” “At tubig,” sagot ko. “At yung karayom—baka may masirang loob sa amin at kailangan tahiin.”
Kinabukasan, dumating si Nanay sa gate, may dalang pamaypay at tubig. Tinanguan niya ako, ‘yung tango na kayang magpatino ng gulo sa loob. “Ayos ka,” sabi niya. “Ayos tayo,” sagot ko. Pumuwesto ako sa gitna, itinaas ko ang baba. Sa mismong kislap ng kamera, may naramdaman akong init sa dibdib—hindi lagnat, kundi lakas. Napangiti ako nang buo, hindi pilit.
Sa gabing iyon, bago ko isara ang ilaw, kinuha ko ang uniform. Niyakap ko siya—mahigpit, parang yakap kay Nanay. Umiyak ako, hindi dahil malungkot ako, kundi dahil puno. “Nay,” bulong ko, “salamat. Kung may anak din ako balang araw, pananahi rin ang ituturo ko: paano tahiin ang hiya sa tapang, ang luha sa lakas, ang pagod sa pag-asa.”
Minsan, akala natin ang luma ay dapat itago. Akala natin ang butones na kulang ay kahihiyan. Pero may mga lumang bagay na mas bago pa sa kung anong uso—kasi tinahi sila ng pag-ibig na hindi nalalaos. May mga unipormeng kupas na mas malinis kaysa sa bago—kasi pinaghirapan tuwing gabi, pinunasan ng pawis, pinainitan ng palad na may lagnat pero hindi nagreklamo.
Bago tayo mahiya sa suot, bago tayo magtago sa likod ng jacket, bago tayo tumawa sa sariling kupas, alalahanin natin kung sino ang may hawak ng karayom sa dilim. Hindi fashion designer. Hindi sikat na brand. Kundi nanay—ang unang nagtahi ng pangalan mo sa mundo.
At kung sakaling masira ulit ang butones, gagawa ako ng alam ko na ngayon: hihinga, hahagilapin ang sinulid, hahanapin ang lusot, at tatawagin si Nanay—hindi para siya ang gumawa, kundi para sabay naming ayusin. Sapagkat sa bawat tahi, mas lalo kong naiintindihan: ang uniform ko, kahit luma, ay hindi lang damit; ito ang kuwento ng gabing may lagnat ang nanay ko, at pinili pa ring tahiin ako pabalik sa sarili ko.
