Ako si Paulo, Grade 10. Sanay ang umaga namin sa tunog ng kawali at pag-ubo ni Tatay bago lumabas ng pinto. Kung may amoy ang bahay namin, iyon ay amoy kape na nilabnaw at kaning sinangag na may kasamang bawang na pinagpag lang sa palad para magmukhang madami. Pero isang Lunes, hindi ganoon ang umaga. Pagbangon ko, tahimik ang kusina, parang tulog pa ang kalan. Sa mesa, may nakahain na isang plato: kanin at isang pirasong isdang pinirito kagabi pa.
“Nay?” tawag ko, pero nasa trabaho si Mama. Si Tatay naman, nasa labas, kausap si Aling Melba, kapitbahay naming may maliit na karinderya. Ramdam ko ang sulyap ng sikmura ko—nakakunot, naghahanap ng prito at itlog. Umupo ako sa harap ng plato, itinukod ang siko, tinitigan ang ulam. Parang mas lumiliit habang tinitingnan.
“Pa,” sigaw kong pabiro, “’yon lang ulam ko? Seryoso?” May halong tawa ang boses ko para hindi mukhang reklamo, pero reklamo pa rin.
“Mainit pa ’yan anak,” sagot ni Tatay mula sa tarangkahan, pinipilit gawing magaan ang hangin. “Kain ka na.”
“Eh bakit sardinas man lang wala?!” tumigas bigla ang dila ko, hindi na nakapagpigil ang inis. “Sa iba nga longganisa, tayo galunggong na nga kahapon, galunggong pa rin ngayon.”
Hindi sumagot si Tatay. Akala ko napikon; lumabas na lang siya sa tarangkahan, may hawak na mangkok. Nakasalubong niya si Aling Melba na may ngiti at may bitbit na mainit na lugaw. “Manong Dado, kain ka muna,” narinig kong sabi. “May natira sa karinderya.”
“Salamat,” sagot ni Tatay, mahina. “Saglit lang, ibabalik ko ang mangkok.” At doon lang sumabog ang hiya ko: nakikikain pala si Tatay sa kapitbahay, at ako pa ang nagreklamo sa ulam na siya ang nagtabi para sa akin.
Hindi ko na nagalaw ang isda. Parang may tinik sa lalamunan na wala pa naman akong nasusubo. Dinala ko ang plato sa lababo, binuksan ang gripo, at pinakiramdaman ang tulo ng tubig. Ang bawat patak, parang tanong: ilang beses ka pang magrereklamo habang may taong humihingi ng lugaw para punan ang tiyan na dapat ikaw ang inuna?
Lumabas ako sa pinto, dahan-dahang sumunod kina Tatay at Aling Melba. Nakaupo si Tatay sa bangkito, hawak ang kutsara, hindi makatingin nang diretso. “Konti lang ’to, ha,” sabi ni Aling Melba, “baka mapagalitan ako ng anak ko pag wala nang meryenda.” Tumawa siya pero may lambing.
“Hindi ko dapat tanggapin,” sagot ni Tatay, “pero kailangan kong makabalik sa trabaho. May huhukayin akong hukay ngayon, baka mahilo ako.” Inihagis ng hangin ang mga salitang iyon hanggang sa tenga ko. Nagtago ako sa poste. Kung lalapit ako, baka tumulo ang kahihiyan sa paa ko.
Habang humihigop si Tatay, napansin ko ang kamay niyang nanginginig sa pagod. May mga gasgas at kapirasong paltos. Ang paborito niyang orange na polo, mas kupas ngayong araw, at mas maluwag sa balikat. Saan na napunta ang laman na dating bumabakat doon? Baka naiwan sa mga araw na ako ang kumain nang maganda at siya ang nagpaunlak sa hiya.
Pagbalik ko sa mesa, malamig na ang kanin. Umupo ako at kinamay ang ulam. Buong isda ang isinubo ko, tinik at lahat, para lang maramdaman kong may kapalit ang bawat higop ni Tatay ng lugaw. Pero hindi ganoon gumagana ang mundo. Kahit lunukin ko ang lahat, hindi matatakpan ang katotohanang may isang tatay na humigop ng libreng lugaw para hindi mahilo sa trabaho—samantalang ang anak niya nagtatakip ng ilong sa amoy ng pinirito.
Nagpaalam ako sa school nang maaga sa isip ko. Hindi ko alam kung makikinig ako sa aralin kapag ganito kabigat ang dibdib. Sa gate, sinalubong ako ni Kiko, tropa ko. “Pauls, tara na! May quiz sa Math.” Itinaas ko ang kamay ko, sinenyasang mauna na siya. “May aasikasuhin lang ako.”
Hindi ako pumunta sa ginagawa naming ruta. Dumiretso ako sa palengke, bumili ng dalawang itlog at isang sachet ng toyo gamit ang baon kong dapat pang recess. Umuwi ako at niluto ang itlog—isang pritong bilog at isang torta na manipis. Nakakatawang tingnan kung gaano kakonti, pero mas masarap sa loob kapag may ginawa kang paraan kahit papaano.
Iniwan ko sa mesa ang nakahain para kay Tatay kapag uwi niya. Nag-sorry ako sa isip. Hindi sapat, pero unang hakbang.
Sa school, hindi umandar sa ulo ko ang fractions. Parang tinik lahat ng numero. Pag-uwi ko, inabutan ko si Tatay sa harap ng mesa, hawak ang dalawang plato. Walang pagkain—ubos na. Mahina siyang ngumiti. “Salamat sa itlog, anak.”
“’Tay,” bungad ko, “pasensya na po kanina.”
“Wala ’yon,” sagot niya, mabilis. “Alam kong pagod ka. Alam kong minsan gusto rin ng masarap. Tao ka.”
“Hindi po,” sagot ko, tuloy-tuloy na ang pagkaputol ng boses. “Mas tao kayo. Kayo ’yung humigop ng lugaw para lang hindi ako gutom.”
Umupo siya at inilabas mula sa bulsa ang dalawang baryang nilagyan ng tissue para hindi kumalansing. “Oh,” sabi niya, “pang-uwi mo bukas.”
Inabot ko ang barya, pero hindi ko na kayang magpanggap. “’Tay, saan po napunta ang pamasahe ninyo kanina?”
“Tinanong pa,” biro niya. “Sa lugaw.” Saka siya tumawa, tapos tumahimik, parang binawi ang tawa. “Ayos lang ako, anak. Kaya ko.”
“Kaya niyo po, pero bakit kailangang kayanin mag-isa?”
Nagkatinginan kami, at parang tumigil ang orasan na laging nauuna sa amin. “Pa,” sabi ko sa huli, “may naiisip ako.”
Kumuha ako ng papel at ballpen, naglista ng mga pwedeng gawin na hindi madrama pero may saysay: magtayo ng maliit na “Sahog Station” sa community—kung may sobrang kamatis, sibuyas, itlog, isda, pwedeng iwan; kung may kulang sa ulam, pwedeng kumuha. Maglagay ng “Kape sa Tarangkahan” tuwing umaga dahil si Aling Melba pala, may libreng mainit kada alas-siyete para sa sinumang dumaan—pagdadalhan namin ng asukal at tinapay. Sa school, maghahanap ako ng adviser para sa “Barya sa Bente”—isang garapon sa bawat klase, dalawampung piso ang target kada linggo para may ma-iabot sa guidance na tulong-pamasahe sa mga magulang na kailangang sumama sa anak sa biglaang gawain.
Kinabukasan, kinausap ko si Aling Melba. “Tita, puwedeng gawing opisyal ’yung kape ninyo?” ngumiti siya, natatawa sa terminong ginamit ko. “Magdadala po kami ng tinapay. Tapos maglalagay tayo ng maliit na sulat: ‘Kapag madami ka ngayon, mag-iwan. Kapag kulang ka, huwag mahiya.’”
“Maganda ’yan,” sagot niya, abala sa paglaga ng lugaw. “Basta may tatay mong tatayo rito at mag-aabot, hindi ako mapapagod.”
Sinalubong ko si Tatay bago siya umalis. Inabot ko ang termos at supot ng tinapay. “Duty po kayo sa Kape sa Tarangkahan,” sabi ko. “Head greeter.” Natawa siya, pero sabik din. “Kaya pala maaga mo akong ginising.”
Sa unang araw, tatlo lang ang uminom ng kape: si Tatay, si Mang Peping na karpintero, at si Ate Joy na mananahi. Sa pangalawa, may dumagdag: isang jeepney driver at si Lola Nena na naghahatid ng apo. Sa pangatlo, dumami pa. May nag-iwan ng dalawang pirasong pandesal, may naghulog ng bente sa garapon, may nagbahagi ng dalawang pirasong itlog na nilaga. Si Tatay, naging marunong mag-abot at magkwento. “Libre kape,” sambit niya, “pero mas libre ’yung pakiramdam kapag may kausap.”
Sa school, pinatawag ko ang SSG at guidance. “Ma’am,” sabi ko, “kailangan po namin ng garapon para sa Barya sa Bente.” Una, nagtaka sila. “Hindi ba dapat bahay ang tumutugon?” tanong ng iba. “Dapat lahat,” sagot ko. “Kasi bahay din naman ang school.”
Pumayag sila. Nagulat ako sa bilis ng pagbabago. Sa unang linggo, umabot kami ng target. Sa pangalawa, sobra—dahil may naghulog ng limandaang piso na ayaw magpakilala. Napunta ito sa tatlong magulang na kailangang sumama sa anak sa medical check-up at wala talagang pamasahe.
Gabi-gabi, mas masarap ang kain namin kahit hindi nag-iba ang ulam. Mas malasa ang isda kapag alam mong may kape si Tatay kaninang umaga at may tinapay na naibahagi. Minsan, may sumosobra ngang ulam mula kay Aling Melba—hindi na dahil sa awa kundi dahil may lumalakad na palitan sa amin: itlog na nilaga kapalit ng isang oras na tulong sa paglilinis ng karinderya; gulay galing kay Kuya Bryan kapalit ng paglalagay ng tarp; kuwento kapalit ng katahimikan.
Isang hapon, may sumulpot na problema. May lalaking umasta sa sulok ng karinderya, galit. “Bakit kayo namimigay? Baka abusuhin lang kayo,” sigaw niya. Nakatingin ang lahat. Si Tatay ang sumagot, hindi galit, hindi rin mahina. “Hindi po kami namimigay,” sabi niya, “nagbabahaginan kami. Kapag nakikikain ako, hindi ako umaalis nang wala man lang naibabalik—kahit pagtakbo ng errand, kahit paglilinis ng mesa, kahit pa kuwento na magaan pakinggan.” Tumango si Aling Melba. “Tama ’yan. Naglilipat kami ng bigat para gumaan.”
Natahimik ang lalaki, umalis na lang. Doon ko naramdaman kung gaano kalakas ang boses ni Tatay kapag hindi niya nilalakasan. At doon din ako muling nakaramdam ng hiya—hindi na nakakabulag, kundi nagtutulak sa’kin na magbago.
Kinagabihan, habang nakaupo kami sa maliit na mesa, hindi ko na pinigilan ang sarili. “Pa,” sabi ko, “salamat sa lugaw. Salamat sa paghingi mo noon kay Aling Melba, para hindi ako mahilo sa reklamo.”
Ngumiti siya, pinindot ang balikat ko. “Ako ang dapat magpasalamat,” sagot niya. “Kasi ngayon, hindi na ako kumakain sa kapitbahay dahil wala tayo. Kumakain ako sa kapitbahay dahil may kapit tayo.”
Simula noon, may bagong ritwal sa bahay. Bago kumain, tatanungin namin ang isa’t isa: “Sino ang dapat nating pasalamatan sa pagkaing ’to?” Minsan, si Aling Melba. Minsan, si Kuya Bryan. Minsan, si Kap na nagpa-ayos ng ilaw sa kanto kaya ligtas kaming nakakapagpa-kape. At palagi, si Mama na umuuwi mula sa labada na may dalang pagod at ngiti.
May mga araw pa ring isda at kanin lang. May mga araw ding sardinas at toyo. Pero wala nang araw na reklamo agad ang unang salita ko. Kapag may reklamo, inuuna ko ang tanong: “Sino bang nag-ikot para dito? Ano bang puwede kong ihabol para mas maging masarap ito sa iba?”
Kung may mambabasa ng kuwentong ito na minsan ding nainis sa ulam, sana subukan mong sumilip sa tarangkahan ninyo. Baka may kapitbahay na tahimik na nagbibigay. Baka may magulang na tahimik na humihingi—hindi ng kahihiyan, kundi ng kaunting tulong para maitawid ang pagod. Kung kaya mo, magdala ng tinapay, maghalo ng kape, magbukas ng “Sahog Station” kahit isang plastik na balde lang. At kung anak ka at nadiskubre mong nakikikain ang magulang mo, huwag mo siyang yakapin sa hiya. Yakapin mo siya sa pasasalamat at lakaran mo ang kakulangan kasama niya.
Ngayong mga araw, hindi na ako natitigilan sa harap ng plato. Kapag kanin at isda ang nasa harap ko, inaamoy ko muna. Tapos, magpapasalamat ako nang dahan-dahan. Minsan, nilalagyan ko ng konting sabaw ng kuwento ang pagkain, para mas madulas sa lalamunan: “Pa, kanina sa school, naabot namin ang target sa Barya sa Bente.” “Pa, may bagong nag-donate ng thermos.” “Pa, sabi ni Ma’am, puwede raw naming i-share sa kabilang barangay ang sistema.”
At sa dulo ng araw, kapag may natira pang isda, hinahalo namin sa lugaw at nagbubukas ng pinto. “Aling Melba,” sigaw ni Tatay, “may extra kami.” Tatawa siya, “Aba, kayo naman ang nagpakain.” At sa liwanag ng kalyeng maliit, umaaso ang mangkok, umaamo ang gabi, at umiikot ang pira-pirasong kabutihan—parang ulam na hindi nauubos kahit ilan ang kumain.
Sa litrato ng araw na nagpahayag ng kahihiyan ko, nakakunot ang noo ko sa harap ng isda. Kung makikita mo ako ngayon, iba na ang itsura: hindi na nakakunot, hindi rin sobrang ngiti—sakto lang, parang tiyan na busog dahil hindi ko na kinakain ang reklamo. At sa likod ko, makikita mo si Tatay, hindi na nakikikain, kundi nakikipagkainan—kasama ang komunidad na natutong hindi ikahiya ang pagtulong at hindi ipagdamot ang ulam.
