Ako si Arvin, Grade 11. Huling period noon, homeroom. Pinamigay ni Ma’am Sylvia ang enrollment form: “Pakisulat nang malinaw ang buong pangalan, apelyido, at trabaho ng magulang.” Simple lang dapat. Pero nang sumayad ang bolpen ko sa kahon ng “APELYIDO,” parang biglang sumikip ang kwarto. Nakita ko sa bintana si Tatay—nakapulang lumang polo, itinutulak ang kariton ng mga bote at karton sa labas ng campus. Sumilip siya sandali, parang naghahanap ng kung sinong kilala. Mabilis ko namang ibinaling ang mata ko sa papel.
Binura ko ang apelyido ko. Pinalitan ko ng apelyido ni Nanay. Nilagyan ko ng tuldok ng katiyakan, kahit ang totoo—dugo ni Tatay ang tumatakbo sa akin.
“Arvin,” bulong ni Lea sa likod, “ang bilis mo ah.” Ngumiti ako, mahina. Sa harap, si Ma’am nag-iikot. “Paki-ayos lang ang letra,” paalala niya. Ramdam ko ang paglapit ng mga mata niya sa papel ko, parang x-ray. Pinunasan ko ang pawis sa batok at nagsulat sa kahon ng “Trabaho ng Magulang”: LABANDERA para kay Nanay. Sa kahon ni Tatay, hinayaan kong blangko.
Pagka-uwi, tahimik ang kalsada. Nauna akong dumating; si Nanay nasa huling banlaw, si Tatay wala pa. Inilapag ko ang bag. Sa kusina, may sound ng kumukulong kape. Sa mesa, may kapirasong pandesal na pinahati na sa gitna para mukhang mas marami. Tinignan ko ang kamay ko—may bakas pa ng tinta. Hindi ko alam kung bakit nanginginig.
Dumating si Tatay, amoy araw, amoy alikabok ng bote. Buong ngiti siyang pumasok, tila bitbit ang araw. “Anak, tingnan mo, jackpot ako sa karton ngayon,” biro niya, sabay turo sa dalawang malaking piraso. “Pwede nating gawing organizer ng notebooks mo. Lagyan natin ng divider.”
Tumawa si Nanay, iniabot ang tuwalya. “Maghugas ka muna. Baka ma-allergy ’tong si Arvin sa yaman mo.”
“Yaman ’to,” sagot ni Tatay, proud. “Bawat pisong pinipick-up.”
Napakagat ako sa labi. Gusto kong sumabay sa biro. Pero nakadikit pa rin sa isip ko ’yung kahon sa form na iniwang blangko.
Kinabukasan, pinabalik kami ni Ma’am Sylvia isa-isa para i-check ang form. Umupo ako sa harap niya. “Arvin,” sabi niya, mababa ang boses, “bakit binura mo ang apelyido mo? Bakit ibang apelyido ang sinulat mo?”
Nagkunwari akong nagkamali. “Ma’am, nagdikit lang po ’yung tinta.”
“Kung nagkamali,” sagot niya, “bakit dalawang beses kang nagburang maingat?” Tumingin siya sa papel, saka sa akin. “Ano bang ikinahiya mo?”
Wala akong naisagot. Inabot niya sa akin ang lapis. “Sulat mo ulit. Pero bago mo sulatan, sagutin mo muna ’to sa iba mong papel: ano ang apelyido mo, at ano’ng nararamdaman mo tuwing binabanggit mo ’yon?”
Umuwi akong may assignment na hindi tungkol sa Math o Science, kundi tungkol sa apelyido. Habang nagsusulat ako, narinig ko si Tatay sa labas, kumakalansing ang tansan sa sako. “May nakuhang pera, Nay!” sigaw niya, natutuwa sa barya. Parang bata. Parang hindi araw-araw sinusukat ang pagod niya. Tumingin siya sa akin. “Anak, may inipon akong barya para sa ID picture mo. Sabi ni Mang Ben, kailangan daw ng malinaw.”
“Hindi ko pa kailangan,” sagot ko, masakit ang tono na hindi ko sinadya. “May lumang picture pa ako.”
Tumigil siya, parang natapilok ang saya. “Ah,” sabi niya. “Sige. Ipagtabi ko na lang.”
Lumipas ang tatlong araw na parang isang linggo. Sa school, may nagsipol, may nang-asar: “Uy, si Arvin, anak ni—” Itinuloy nila sa pabulong. Hindi ko narinig ang buo, pero naramdaman ko ang buo. Sa guidance, nabasa ko sa pader ang poster: “Dangal sa Trabaho: Career Day.” Natawa ang loob ko. Kung si Tatay ang dadalo, anong itatawag nila? “Tagapitas ng bote”? “Hari ng karton”?
Dumaan ang bagyong hindi sa langit, kundi sa baryo. Sabado, biglang umapaw ang kanal sa may eskinita ng school. Kinabukasan, may paanyaya ang principal: “Kailangang maglinis ang komunidad bago magbukas ang klase.” Maraming um-attend: guro, magulang, ilang estudyanteng may libreng oras. Sinamahan ako ni Nanay. Si Tatay, nauna na pala—nakasuot ng lumang raincoat, may dalang mahaba at matibay na kawit na gawa sa hinubog niyang bakal mula sa sirang payong at bakal ng upuan.
“Bantay Kwarto!” sigaw ng ilan, pabirong palakpakan nang makita siyang kontrolado ang daloy ng basura. “Daan dito!” utos niya, parang kapitán ng maliit na barko sa dagat ng putik. Sa bawat hatak niya ng baradong plastik mula sa kanal, umaagos ang tubig; sa bawat buhat niya ng sako, lumuluwag ang daan. “Buhatin natin ’to, hindi ang hiya,” sabi niya sa amin, nakangiti, sabay akbay ng putik sa balikat ko. Natatawa ako sa loob; hindi niya alam na eksaktong hiya ang binubuhat ko.
Lumapit si Ma’am Sylvia, basa ang sapatos, may hawak na walis ting-ting. “Mang Lando,” sambit niya, “salamat po. Wala itong bayad.”
“Hindi bayad ang habol ko, Ma’am,” sagot ni Tatay. “Gusto ko lang na ’pag pumasok ang anak ko, wala siyang tatalunang baha sa daan.”
Para akong sinabuyan ng malamig na tubig. Ang bawat araw palang nakikita ko siyang itinutulak ang kariton sa labas, may kasama palang panalangin: sana mas madali ang pagpasok ng anak ko. Pinagmasdan ko ang kamay niya—mabalat, punit-punit sa gitna, pero siguradong humahawak sa kawit. Naalala kong ayaw niyang ipabili ako ng mahal na sapatos kung puwede namang ayusin ’yung lumang may punit. “Baka mas maganda ang takbo ’pag alam mong pinagpaguran.”
Natapos ang paglilinis. Sa hapon, nagbukas ang araw. Lumingon si Tatay sa akin, napapakamot sa batok, parang nahihiya bigla. “Anak, ang ganda ng school mo ’pag walang baha.”
“Oo nga, Tay,” sagot ko, sa unang pagkakataon mula nang binura ko ang apelyido, binitiwan ko ang tanikala sa lalamunan ko. “Salamat.”
Kinagabihan, binalikan ko ang papel ni Ma’am: “Ano ang apelyido mo, at ano ang nararamdaman mo tuwing binabanggit mo ’yon?” Isinulat ko ang apelyido ko—malinaw, buo, walang burador. Sa ilalim, isinulat ko: “Nanginginig ako sa hiya dati. Pero ngayon, gusto kong gumuhit ang pinitpit na lata sa gitna nito, kasi dito ko natutunang ang maruming kamay ay puwedeng pinakamalinis na intensyon.” Tinupi ko ang papel, inilagay sa bag.
Lunes, Career Day. Dumarating ang iba’t ibang propesyon: nurse, pulis, barbero, guro, mekaniko. Si Ma’am, lumapit sa akin. “Arvin, pakiakyat mo nga ’tong water dispenser sa function hall. Kailangan doon.”
Buhat-buhat ko ang dispenser habang hinihintay ang elevator na hindi naman gumagana. Sa hagdan, may kumaway na kilala ko: si Tatay. Hindi siya imbitado bilang speaker, pero naroon siya—hila ang kariton, dala ang kawit, may pasalubong na bote ng malamig na tubig sa supot. “Para sa’yo,” sabi niya, iniabot. “At para sa sinumang mauhaw.”
Napatingala si Principal, napansin si Tatay. Lumapit, nagpakilala si Ma’am. Sa halip na paalisin, nginitian nila. “Mang Lando,” sabi ng principal, “wala sa listahan ang trabaho ninyo, pero puwede ba kayong mag-share ng limang minuto? Tungkol sa pag-aalaga ng kalye at kung paanong ang basura ay hindi dapat ikahiya.”
Nagulat ako. Si Tatay rin. “Ako po?” tanong niya.
“Oo,” sagot ni Ma’am. “Kasi hindi lang doktor at abogado ang gumagawa ng bayan. May nag-aalis din ng humaharang dito.”
Umakyat si Tatay. Hinawakan ang mikropono na parang mas mabigat pa sa sako. “Magandang umaga,” bungad niya, takot ang boses ngunit may lakas. “Ako po si Lando. Nangongolekta ng bote at karton. Baka iniisip ninyo, mababa ’yang trabaho. Baka nga. Pero ’pag walang gagawa ng mababa, paano aangat ang mataas?” Napatahimik ang hall. “Bawat bote na iniaangat ko sa kariton, naiisip ko—baka dito napawi ang uhaw ng isang estudyante. Bawat karton na kinakaladkad ko, naiisip ko—baka naging proyekto ’to ng isang batang may mataas na pangarap. Kaya ’pag may humahamak sa trabaho ko, ang sagot ko: ‘Hindi ako basura. Ang ginagawa ko, naglalabas ng basura para ang iba, makapasok nang malinis.’”
May pumalakpak. Sumunod ang iba. Hindi masyado malakas, pero sapat para maramdaman ang pagkatunaw ng yelo sa loob ko. Sa tabi, nakatingin ang ilang kaklase ko sa akin—hindi nang-aasar, kundi parang natuturuan.
Pagkatapos, lumapit si Tatay sa akin, iniabot ang isa pang supot. “Libre ’to galing kay Aling Pina,” sabi niya. “Sabi niya, para sa anak kong magaling magsulat.”
“Sinabi n’yo po bang magaling ako?” tanong ko, natatawa.
“Siyempre,” sagot niya, nakangiti. “Ako ’yung unang naniniwala bago ka pa magsimula.”
Hapon, binalik ko kay Ma’am Sylvia ang form. Hindi na pamilyar ang panginginig. Sinulatan ko ang “APELYIDO”—malaki, buo, malinaw. Sa “Trabaho ng Magulang”: LABANDERA at NANGONGOLEKTA NG BOTe at KARTON. Inilapit ko sa desk niya. “Ma’am,” sabi ko, “pwedeng hiling? Pwedeng sa susunod, ang nakalagay sa form ay ‘Pinagkakakitaan ng Magulang’ imbes na ‘Trabaho’? Para mas maraming kuwento ang kasya.”
“Maganda,” sagot ni Ma’am, sabay ngiti. “Pero mas maganda ’to.” Ibinigay niya ang papel na sinulatan ko nung gabi. Sa ilalim ng sinulat kong sagot, may maliliit na salita si Ma’am: “Ibalik mo ’to kay Tatay mo. Para malaman niyang hindi basura ang kuwento niya.”
Pag-uwi, inabot ko kay Tatay ang papel. Binasa niya nang dahan-dahan, halos isa-isa ang pantig. Pagdating sa linya na “ang maruming kamay ay pinakanalinis na intensyon,” napahinto siya. Tumingin sa akin, basa ang mata. “Anak,” bulong niya, “salamat sa pagbabalik sa apelyido mo.”
“Huwag kayong magpasalamat, Tay,” sagot ko. “Pasensiya po.”
“Bakit pa?”
“Dahil binura ko ’yon kahapon.”
“Eh ngayon,” sabi niya, “ikaw ang nagsulat. At mas malinaw.”
Mula noon, nag-volunteer ako sa Eco-Club. Tinawag namin ang proyekto: “Huwag Ikahiya: Trabaho’y Dangal.” Nag-imbita kami ng iba’t ibang manggagawa—street sweeper, maintenance, tindera ng taho, magtataho mismo. Hindi lahat marunong magsalita sa entablado, kaya kami ang nagsalita para sa kanila—pero sila ang bida. Sa bulletin board, naglagay kami ng larawan ng kamay: “Kamay ni Mang Lando: 4:30 A.M. – naghahakot, 6:00 A.M. – naglilinis ng kanal, 7:00 A.M. – naghahatid ng tubig sa guard.” Sa baba, may QR code ng listahan ng pangangailangan ng volunteers. Ang dami palang gustong tumulong, kailangan lang ng paanyaya.
Kapag may form na dumadating ngayon, hindi na ako natatakot sa mga kahon. Pinupuno ko sila, hindi para lumaki ang papel, kundi para lumaki ang espasyo ng kuwento namin. Sa mga quiz, kapag kailangan ng apelyido sa taas, sinusulat ko nang may linyang di ko na napapansin dati: “Lando”—hindi lang apelyido, kundi direksyon.
Kung binabasa mo ’to at may apelyido kang minsan mong binura sa isip mo dahil nahihiya ka sa trabaho ng magulang mo, ito ang gusto kong ilagay sa palad mo: hindi ikaw ang trabaho nila, pero ikaw ang dahilan kung bakit mas mataas ang tingin nila sa araw. Bago mo baguhin ang letra sa papel, subukan mong baguhin ang tingin mo sa salitang “trabaho.” Hindi lahat ng dangal may aircon, office ID, at necktie. Minsan, nasa kawit ng bakal, sa punit na palad, sa kalansing ng bote.
At kung may kaklase kang katulad kong nagkubli sa burador, huwag mo siyang tuluyang iwan sa lapis. Lapitan mo. Sabihin mo: “Ayusin natin ’yan.” Minsan, kasi, isang salita lang ang pagitan ng hiya at dangal—at ’yon ay apelyido na sinulat mo nang buong-buo habang nakatingala sa bintana, hindi para takpan ang mundo, kundi para makita ang taong matagal mo nang hindi tinitingnan: ang tatay mong araw-araw na humahakot ng bigat para magaan ang pagpasok mo.
Ngayong araw, muling dumaan si Tatay sa labas ng classroom. Kumaway ako. Kumaway siya. Walang nagbulungan. O kung meron man, mas malakas na ngayon ang isa pang tunog: palakpak ng sarili kong loob—para sa apelyido naming matagal ko nang dapat ipinagmamalaki.
