Ako si Nestor. May maliit akong sari-sari store sa kanto ng aming barangay—yung tipong amoy mantika sa hapon, amoy bagong bukas na kahon ng noodles sa umaga. Araw-araw kong kasama ang tunog ng tansan, kaluskos ng plastik, at tawanan ng mga batang bumibili ng piso-pisong kendi. Sa bawat tansan na kumakalansing, may isang barya na nadadagdag sa kaha; sa bawat plastik na nagkikrusch, may maliit na kuwento na nadadagdag sa tindahan.
Isang hapon, dumating ang batang ’yon—payat, naka-dilaw na kupas na t-shirt, at may matang parang laging humihingi ng paumanhin. Unang beses ko siyang nakita, nakadikit ang dalawang kamay niya sa dibdib, para bang nagdadasal sa harap ng altar. Pero altar ko ang harapan ng tindahan, at ang hawak kong ostiya ay monay na may kagat na.
“Kuya Nestor,” pabulong niyang sabi, “puwede po bang piraso lang ng tira?”
Napatingin ako sa monay. Tinuklap ko ang maliit na parte na kinagat na ng isa pang bata at itinabi para itapon sana mamaya. Hindi ko alam kung bakit may kumurot sa dibdib ko. Siguro dahil tanda ko ang sarili kong bata pa, sumusubo ng tinapay na nilubog sa kape—yung kape na halos tubig na lang.
“Anong pangalan mo?” tanong ko, hindi ko pa rin inaabot ang monay.
“Eli po,” sagot niya, sabay ngiti na kulang sa ngipin pero sobra sa hiya.
Inabot ko ang tira. Tinanggap niya na parang regalo mula sa langit. Kumagat siya ng dahan-dahan, para bang baka magising ang panaginip kung biglaan. At habang kinakausap ko siya, napansin kong nakatingin sa kaniya ang apat na kapitbahay, may halong duda at awa sa mga mata. Sa loob ng tindahan, narinig ko ang sarili kong boses—lumang boses, galit na boses—na parang gustong sabihing, “’Wag kang maging palabigasan ng buong barangay, Nestor.”
Pero iba ang lumabas sa bibig ko. “Bukas, maaga ka, Eli. Baka may pandesal pa.”
Tumango lang siya at tumakbo palayo, nakaangat ang monay na parang tropeo.
Iyon ang simula.
Araw-araw, lilitaw si Eli. Minsan nakatayo siya sa gilid, hinihintay kung may natirang turon o pandesal. Minsan, nag-aalok siya ng kapalit: pagwalis sa harap ng tindahan, pag-ayos ng tansan, paglagay ng yelo sa cooler. Palagi siyang may “po,” may “salamat,” may “pasensya na.” At palagi rin siyang may tingin na parang humahabol sa isang bagay na hindi niya maabutan—parang bata na naiiwan ng jeep at nakikita ang sariling paitim nang paitim ang alikabok.
“Bakit ba lagi mong pinapansin ’yan?” tanong ng asawa kong si Mira, isang gabi habang nagbibilang kami ng barya. “Marami namang bata rito, pero siya ang lagi mong binibigyan.”
Hindi ako sumagot. Para kasing kilala ko si Eli. Hindi ko alam kung saan, pero bawat tikwas ng buhok, bawat kurba ng kilay, bawat paraan niya ng paghawak sa tinapay—parang nakita ko na noon. Sa album? Sa pangarap? O sa—? Pinigil ko ang sarili kong mag-isip nang malayo.
Kinabukasan, bumalik si Eli. May kasama siyang isang batang babae, mas maliit, may baso sa kamay.
“Ate ko,” sabi niya, “puwede po bang tubig lang?”
“Nasan ang nanay n’yo?” tanong ko.
“Wala na po,” sagot ng bata. “Sabi nila, nakasampa na sa ulap.”
“Tatay?” singit ko, ayaw kong marinig ang sagot pero kailangan.
“Umaalis po,” sabi ni Eli, hindi tumitingin sa mata ko. “’Pag umuuwi, may hawak na bote.”
Sa likod nila, naroon ang mga kapitbahay: si Aling Gina na laging may tsismis, si Mang Lando na kahapon lang nagsabing lumalakas ang utang ng mga kabataan sa tindahan, at ang dalawa pang tindera sa kanto na minsan umiikot dito para “makibalita.” Ramdam ko ang bigat ng tingin nila. ‘Yung mga tingin na hindi lang nakatingin, kundi humuhusga.
“Papasok ka ba sa eskwela?” tanong ko kay Eli.
“Opo,” sagot niya. “Pero madalas po, huli na kami. Lumalakad kasi kami ni Ate.”
Gusto kong sabihing, sumama ka bukas, ihahatid ko kayo. Pero kilala ko ang biyaya na marunong maghintay. Sa baryo naming may sariling oras, ang biglang tulong ay minsan masakit pakinggan. Kaya inabot ko ang malamig na tubig, saka isang pirasong pandesal para sa babae. “Libre ’yan. Kapalit, asikasuhin mo si Ate.”
Napatingin siya sa akin, parang tumigil ang mundo. “Opo,” sabi niya, at doon ko lang napansing nangangapal ang luha sa gilid ng mata niya, pero hindi pa rin bumabagsak—parang may pangako sa sariling maging matapang.
Gabi-gabi, panaginip ko si Eli—pero hindi siya bata. Nakita ko ang sariling buhat-buhat ang isang sanggol, umiiyak, umiiyak, at hindi ko malaman kung bakit. Naroon si Mira, umiiyak din, hawak ang papel ng ospital. Naroon ang sariling kamay ko, nanginginig sa pagpirma. “Condolence po, sir,” sabi ng nurse. “Wala na po siya.”
Nagising akong basang-basa ang batok. Sa tabi ko, si Mira, nakatalikod, yakap ang unan. Ilang taon na ang lumipas mula nang ilibing namin ang anak naming hindi pa nakakalakad. Ilang taon na mula nang matutunan naming magsara ng bintana sa gabi dahil ayaw naming marinig ang tahol ng aso na parang iyak ng sanggol. Pero ang panaginip—parang kahapon lang.
Sa umaga, pagbukas ko ng tindahan, naroon si Eli, nakaupo sa bangkito, hawak ang walis. “Kuya, puwede po bang ako na ang magwalis ngayon?”
“Dapat nasa school ka, ‘di ba?”
“Maaga pa po,” sabi niya. “Pagkatapos neto, tatakbo kami ni Ate.”
“’Wag tumakbo sa kalye,” sabi ko, hindi sinasadya, parang lumabas ang tunog ng tatay sa dila ko. “Lakarin n’yo nang maaga.”
“Opo,” sagot niya, at ngumiti—’yung ngiting hindi mo makakalimutan.
Habang nagwawalis siya, tinitigan ko ang hawak niyang walis—mas malaki pa sa braso niya. Napansin ko ang paraan niya ng pag-itsa ng alikabok sa gilid, paikot, dahan-dahan—parang may ritwal. Ganito rin ang ginawa ko noong bata pa ako, noong ako ang tagawalis sa tindahan ng lolo ko. Ganito rin ang ituturo ko sana… sa anak ko.
Nang matapos, inabot ko sa kaniya ang dalawang pandesal na may palamang margarine. “Bukas ulit,” sabi ko.
“Salamat po,” sagot niya.
Isang araw, hindi dumating si Eli. Pumwesto ako sa pinto, nagmasid. Lumampas ang mga batang suki na may pambili, lumampas ang babae na laging humihingi ng tingi sa sigarilyo, lumampas si Mang Lando na mahilig tumaya. Pero walang Eli, walang dilaw na t-shirt, walang basong inuulit-ulit lagyan ng tubig.
Ika-limang araw, naglalako ako ng yelo sa cooler nang may lumapit na barangay tanod. “Nestor,” sabi niya, “may bata sa tulay, nahulog, halos mahulog. Pinigilan ng kapwa bata.”
Nalaglag ang tansan kong hawak. “Sino?”
“’Yung batang madalas sa tindahan mo,” sagot niya. “’Yung nanghihingi ng tira.”
Hindi ko na pinakinggan ang kasunod. Nagtakbo ako, hindi ko na sinara ang tindahan. Pagdating ko sa tulay, naroon si Eli sa gilid, may sugat sa tuhod, hawak ang kamay ng Ate niya. May nagsisigaw ng “walang kwenta ang tatay,” may nag-aalok ng betadine, may nagpapayo ng kung anu-anong chismis.
Lumuhod ako sa harap niya. “Eli! Anong nangyari?”
“May tinawid po kaming aso,” sabi niya. “Nadulas po ako.”
“Sinong kasama n’yo?” tanong ko.
“Wala po. Tumakbo po kasi si Ate sa harap. Sinundan ko.”
Gusto kong magalit. Gusto kong magbigay ng sermon tungkol sa mga tulay, sa kalye, sa mga aso. Pero sa tono ng boses niya—hindi na kailangan. May tono na siyang naglalaman ng takot, hiya, at pag-ako. Sa likod ng utak ko, bumulong ang panaginip: isang sanggol, umiiyak, umiiyak. Kumapit ang palad ko sa balikat ni Eli, mahigpit.
“Sama kayo sa akin,” sabi ko. “Doon na kayo sa tindahan magpahinga.”
Pagdating namin, nilinis ko ang sugat niya. Si Mira, tahimik lang, nakamasid. Nang matapos, nag-abot siya ng lugaw. “Mainit ’yan,” sabi niya. “Hihipan mo.”
“Salamat po,” sagot ni Eli, halatang hirap pigilin ang pagnginig ng baba.
Habang kumakain sila, tinitigan ko si Mira. Nagtanong ang mga mata ko ng pwede ba? Nagtanong ang mata niya ng sigurado ka? Umiwas ako, at inasikaso ang sukli ng isang suki. Mga mata naming nag-uusap sa pagitan ng tansan at lugaw.
Kinagabihan, hindi kami makatulog ni Mira. Nakaupo kami sa harap ng tindahan, pinapanood ang dilim na dumudulas sa kalye.
“Nestor,” sabi niya, “kanina, nang hawak mo ang balikat ni Eli, parang… parang nagbago ang mukha mo. Parang ikaw ’yung nawala.”
Hindi ako sumagot. Huminga ako, huminga ulit. “Mira,” sabi ko, “’di ko alam kung ano ’to. Pero tuwing nakikita ko siya, parang nararamdaman ko ang anak natin. Hindi ko sinasabing siya ’yon. Pero parang may utang tayong hindi ko maipaliwanag.”
Hindi agad sumagot si Mira. Sa halip, sumandal siya sa balikat ko. “Kung utang man ’yan,” sabi niya sa huli, “bayaran natin sa kabutihan. ’Wag sa panghuhusga.”
Kinabukasan, maaga pa, pumunta ako sa bahay nina Eli. Barung-barong sa likod ng terminal, tabing sapa. Naroon ang ama, nakaupo, may hawak na bote. “Sino ka?” tanong niya, kulit ng boses na may pagod at galit na magkahalo.
“Ako po si Nestor, may tindahan sa kanto,” sagot ko. “Nadulas po si Eli kahapon. Ako po ang tumingin sa sugat niya.”
“Ah,” sabi niya, parang wala lang. “Babalik ’yon. Sanay ’yon.”
“Masasanay din sa gutom?” hindi ko napigilang itanong.
Tumingin siya sa akin. “Anong pakialam mo?”
Gusto kong sabihin, wala. Pero sinabi ko, “Meron. Kasi araw-araw siyang nasa tindahan. Nakikita ko siyang humihingi ng tira. At may tindahan ako—ibig sabihin, may kakayahan akong hindi siya hayaang humingi ng tira lagi.”
Tumayo ang ama, pinunasan ang bibig. “Gusto mo akong sabihan kung paano maging tatay?”
“Hindi,” sagot ko. “Gusto kitang anyayahan. Sa hapag. Sa pag-aalaga. Sa simpleng paraan.”
Minsan, ang usapan ng dalawang lalaki, puno ng tilaok na hindi naman manok: paangasan, pagtaas ng balikat, pagyuko ng ulo. Pero sa huli, nagkatinginan kami. Nung oras na ’yon, hindi ko na siya nakitang lasenggo. Tatay lang, napagod, naligaw, nag-iisa.
“Kung kakain ’yung mga bata sa inyo,” sabi niya sa huli, “ako ang maglilinis ng harap n’yo. Tawag mo sa’kin ‘Mang Rolly’ na lang.”
Ngumiti ako. “Sige, Mang Rolly.”
At doon nagsimula ang TIRA PARA SA TIRA.
Naglagay kami ni Mira ng kahon sa harap ng tindahan. Nakalagay sa karton: “Kung may sobra ka, ilagay. Kung may kulang ka, kumuha. Walang tanong. Walang pangalan.” Unang araw, nahihiya ang mga tao. Ikalawang araw, may naghulog ng tatlong pandesal. Ikatlong araw, may nag-iwan ng saging at sachet na gatas. May naglagay ng barya. May naglagay ng panyo. May naglagay ng dasal sa maliit na papel na nakatupi.
Sa mga susunod na linggo, dumaan ang mga bata. May kumuha, may naghulog, may tumitig lang. Si Eli, hindi na nanghihingi sa akin. Lumapit siya minsan, hawak ang limang pisong kinita niya sa pagbubunot ng damo sa kapitbahay. “Kuya,” sabi niya, “’yung kapatid ko po, may lagnat. Pero gusto ko pong maghulog. Para sa iba.”
“Unahin mo ang Ate mo,” sabi ko.
“Pina-inom ko na po,” sagot niya. “Sobra po ’to.”
Dahan-dahan kong tinanggap ang limang piso. Barya lang—pero may bigat. Bigat ng pagiging hindi na laging humihingi. Bigat ng pagiging puwede na ring magbigay.
Naging ritual sa barangay ang kahon. Kapag may okasyon, punô ’yon. Kapag tag-ulan, halos wala. Pero laging may nagbabalik. Laging may kamay na hindi mo nakikita na biglang mag-iiwan ng tinapay bago lumiwanag ang araw.
Si Mang Rolly? Naging tagalinis ng harap ng tindahan. Mahiyain, pero mas madalas na siyang walang hawak na bote. Paminsan-minsan, nauupo siya sa gilid, pinapanood sina Eli at ang kapatid na naglalaro. May mga araw na hindi siya nakakausap, pero sa mga araw na kaya niya, binubulong niya sa hangin: “Salamat.”
At tuwing sasambit siya ng “salamat,” tumitingala ako, sakto sa ulap na hugis tinapay. Hindi ko alam kung coincidence o mensahe. Pero para sa puso kong matagal nang may butas, sapat nang maramdaman: may sumasagot.
Isang gabi, bumalik ang panaginip. Pero iba na. Hindi na umiiyak ang sanggol. Nakahiga siya sa tiyan ni Mira, tahimik, nakapikit, pero may ngiting hindi bata—ngiting parang matanda na, marunong na sa mundong hindi pa niya nararanasan. Sa gilid ng panaginip, may batang mukhang si Eli, kumakaway. At sa pagitan nila, may tanong na walang salitang ipinaliwanag: Kumusta ka na? At sagot na hindi boses ang ginamit: Mabuti na.
Pagbangon ko, umiyak ako—hindi nang malakas, kundi ’yung luha na parang ulan na nag-uunahan sa bintana. Hinawakan ni Mira ang kamay ko. “Nakita mo ulit ba siya?” tanong niya.
“Oo,” sagot ko. “Pero hindi siya umiiyak.”
“Di ba masakit?”
“Masakit,” sabi ko. “Pero mas mabuti kaysa dati.”
Dumating ang pista sa barangay. Nagpasya ang komite na isama sa parada ang Tira para sa Tira. Naglakad si Eli sa unahan, may dalang karton na pinalamutian ni Mira at ng mga kapitbahay: mga gumupit ng papel, mga nagdikit ng glitters, mga batang naglagay ng tuldok-tuldok na kulay. Si Mang Rolly, nakabihis ng malinis na polo, naglakad sa tabi ko. Una kaming nagkamay na hindi nagbibilang ng utang.
“Kuya Nestor,” sabi ni Eli bago umandar ang parada, “puwede po ba akong mag-speech pagkatapos?”
“Naku, speech agad?” sabi ko, nakangiti.
“Opo,” sagot niya, “para po sa mga batang gaya ko noon.”
Noon—parang ang layo na ng kahapon sa salitang ’yon. Tumango ako.
Sa entablado, hindi marami ang tao; sapat lang para punuin ang maliit na covered court. Tumayo si Eli, tinignang mabuti ang mikropono na parang laruan na hindi niya iwawala. Umubo siya ng bahagya, saka nagsalita.
“Magandang araw po. Ako po si Eli,” sabi niya, malinaw, sabay tingin sa akin at kay Mira. “Noong una, nanghihingi po ako ng tira sa tindahan. Akala ko po, hanggang doon na lang ako—sa tira, sa natitira. Pero may mga taong nagbigay, hindi lang ng tinapay, kundi ng tingin na hindi masakit. Kaya po ako lumakas ang loob. Kaya po may Tira para sa Tira.”
Huminto siya, lumunok, saka nagpatuloy. “Gusto ko pong sabihin sa mga batang gaya ko: puwede tayong humingi kapag kailangan. Pero puwede rin tayong maghulog kapag may kaunting sobra. Masarap po sa tiyan ang tinapay, pero mas masarap po sa puso ang pakiramdam na hindi ka lang humihingi, nakakapagbigay ka rin.”
Nagpalakpakan ang mga tao. Nang bumaba siya, sinalubong ko siya ng yakap—’yung yakap na hindi ko naibigay noon. At nang yakapin ko siya, amoy araw siya, amoy alikabok, amoy bata. Pero sa pinaka-ilalim ng amoy, may kaunting pahapyaw ng gatas—’yung gatas na naaalala ko sa kumot ng sanggol na hindi namin nayakap nang matagal.
Maya-maya, lumapit si Mira. Tinapik niya ang balikat ko. “Nestor,” sabi niya, “salamat sa ’yo.”
“Bakit ako?” tanong ko. “Lahat naman tayo.”
“Dahil pinili mong huwag manatili sa lungkot,” sabi niya. “Pinili mong gawing hapag ang harap ng tindahan.”
Ilang buwan ang lumipas. Hindi na araw-araw dumarating si Eli para humingi ng tira. Madalas, nakikita ko na siyang naglalako ng gulay sa umaga kasama si Mang Rolly, o nag-aararo ng halaman sa maliit na bakanteng lote na ginawa naming communal garden. Tuwing Sabado, tumutulong siya sa Tira para sa Tira—siya ang nag-aayos ng mga tinapay sa kahon, nagsisiguro na may laman pa bago sumikat ang araw.
Minsan, may batang bago ang dumating—payat din, nangingilid din ang luha, may hawak na basong walang laman. Bago pa siya makapagsalita, inabot na ni Eli ang isang pirasong tinapay. “Para sa ’yo,” sabi niya. “Kapag may sobra ka balang araw, dito ka lang din.”
At nang sabihing “dito ka lang din,” parang may dumaang hangin sa pagitan namin nina Mira. Alam naming dalawa kung ano ang ibig sabihin noon: may bahay sa mundong ito para sa mga batang may kulang. At sa bahay na ’yon, pader ang kabutihan, bubong ang tiwala, at pinto ang kartong may tatak na para sa lahat.
Kung bakit ko sinasabi sa’yo ang lahat ng ito? Para hindi ka maligaw kapag may batang lumapit sa’yo sa kanto, sa tindahan, sa simbahan, o kahit sa sarili mong pintuan—’yung batang laging humihingi ng tira. Bago mo siya husgahan, bago mo siya sabihing tamad, bale-wala, makapal, isipin mo: baka may kabilang buhay kang kailangan niyang ipaalala. Hindi ko sinasabing kapalit siya ng nawala—walang pumapalit sa mahal. Pero minsan, may dumadaan na paanyaya: “Gusto mo bang gawing hapag ang sugat mo?”
Minsan, tayong matatanda, nakakalimot na ang tindahan ay puwedeng maging tahanan.
Minsan, tayong kapitbahay, nanghuhusga bago kumustahin.
Minsan, tayong magulang, napapagod at naliligaw.
Pero bago tayo sumigaw, bago tayo pumikit, bago tayo tumalikod, isipin natin: isang pirasong tinapay lang ang pagitan ng gutom at ginhawa; isang basong tubig lang ang pagitan ng hiya at tapang; isang kahon lang ang pagitan ng “tira” at “para sa lahat.”
At kung sakaling may batang lalapit sa’yo bukas, nakadikit ang kamay sa dibdib at may tinig na parang dasal, pakinggan mo. Huwag mo siyang takpan ng tsismis; takpan mo siya ng lilim. Huwag mo siyang barahan ng pangaral; bigyan mo siya ng pandesal. Huwag mo siyang itulak sa “tira” mag-isa; hilahin mo siya papasok sa “hapag.”
Sa bawat piraso ng tinapay na ibinibigay mo, may piraso rin ng puso mong gumagaling. Sa bawat batang nakakakain, may alaala ring natututo mong yakapin. At sa huli, baka matuklasan mo rin ang natuklasan ko: ang batang sa tindahan na palaging nanghihingi ng tira—hindi man talaga siya ang anak mong nawala—ay anak mo rin sa kabilang buhay, sa kabilang anyo, sa kabilang pagkakataon: ang pagkakataong maging magulang muli sa pamamagitan ng kabutihan.
Kung may kilala kang puwedeng ilapit sa kahon, ilapit mo. Kung may kilala kang puwedeng maghulog, anyayahan mo. At kung may tindahan kang hawak—malaki man o maliit—subukan mong gawing hapag ang harapan nito. Baka doon na rin matuto ang puso mong kumain at magpakabusog sa iisang putahe: ang pagmamahal na hindi nauubos kahit hati-hatiin mo pa, araw-araw.
