Naiisip mo ba kung sapat pa bang mapag-isa si Nanay kapag gabi, o kung tila dumarami ang pagkakataong naliligaw si Tatay pag-uwi mula sa tindahan? Maraming Pilipinong nakakatanda ang nakasanayang sabihing “kaya ko pa” kahit unti-unti nang lumiliit ang mundong kaya nilang galawan. Upang matauhan ang pamilya bago mahuli ang lahat, narito ang pitong senyales—inihahabi sa iisang kuwento upang hindi ka maligaw sa pagbilang—na kalampag para pag-usapan na ang pagkakaroon ng permanenteng kasama sa bahay, propesyonal man na tagapag-alaga o kapamilya na may nakatalagang oras.
Kapag sa loob ng isang linggo ay mahigit tatlong beses nang nakitang kalat ang mga gamot sa mesa at may dalawang kapsulang hindi nainom, malinaw na unang senyales ito. Ang hindi pagsunod sa iskedyul ng maintenance ay parang pag-alis ng turnilyo sa lumang bisikleta—hindi agad babagsak, pero sa unang lubak babaling ang gulong. Sinisilip nitong kahinaan sa executive function: nanghihina ang kakayahang mag-organisa at sumunod sa listahan. Kapag napapadalas, kailangan ng kasamang may alarm at mata na magbibilang ng tableta bago pa sumikad ang altapresyon o mataas na asukal na walang bantay.
Ipinapakita ng ikalawang palatandaan ang biglang pagbabago sa kusina: dating masinop si Lola sa pagluluto, ngunit kamakailan ay napapansin mong may sunóg na kaldero, hilaw na kanin, at limampung pisong pinabili mo ng gulay ang nauwi sa tatlong pakete ng instant noodles. Ang kusina ay maliit na entablado ng multitasking—apoy, tubig, kutsilyo, oras. Kapag nabuwal ang timpla, senyales iyon na humihina ang paninimbang ng oras at panganib. Maraming sunog sa barong-barong nagsimula sa nalimutang kalan, at maraming bituka ang nasira sa maling rasyon ng mantika at asin. Kasama sa bahay ang magsasalo sa responsibilidad ng apoy at rekado.
Mas tahimik ang ikatlong hudyat: pansinin ang banyo. May mga mantsa ng sabon sa sahig, mamasa-masang tuwalya sa upuan, at walang bakas ng bagong palit na damit. Kung minsan ay bumabaho ang katawan, minsan nama’y sobra sa pabango para takpan ang hindi nalabing amoy. Kapag nahihirapan nang mag-isa sa paliligo o paglilinis, ibig sabihi’y humihina ang bisig o nahihilo tuwing yumuyuko, at maaaring mahulog nang walang makakalinga. Hindi kailangang bantayan sa loob ng kubeta, ngunit ang kasama ay maaring maglatag ng non-slip mat, mag-abot ng tuwalya, at mangalap ng tapang na mag-alok ng tulong sa paliligo nang may pag-igi at dignidad.
Ang ikaapat ay tila simpleng usapan lang sa kapitbahay: napapansin mong paulit-ulit ang kuwento, mali ang petsang binabanggit, o nalilito si Lolo kung noong Miyerkoles ba o Biyernes isinara ang palengke. Ang bigla o tuluy-tuloy na pagkalimot sa sariwang pangyayari—tinatawag na short-term memory gap—ay maaaring unang banta ng demensya. Hindi agad solusyon ang tagapag-alaga, ngunit ang presensiya ng kasama ay nakapagbibigay ng palagiang “cue” at aktibidad: utak na laging may kausap, mata na may kasamang nagbabasa ng dyaryo nang malakas, at tainga na nakaririnig ng orasan sa totoong oras.
Ikalima, pagmasdan ang katawan: napapansin mo bang kumakapal ang damit dahil lumuwang ang balikat at kumipot ang baywang? O kabaligtaran—biglang tumaba at kinabitan ng tatlong butones ang lumang polo? Ang hindi inaasahang pagbago ng timbang, pataas man o pababa, ay senyales ng kakulangan sa tamang pagkain, depresyon, o metabolic na karamdaman. Kapag bumaba ng higit tatlong kilo sa dalawang buwan o lumobo nang walang dahilan, nangangahulugan itong walang nagmamasid sa plato at kutsara. Ang kasama, kahati man sa hapag, ay pipigil sa sobrang alat at asukal, mag-aabot ng prutas, at mag-aanyaya ng banayad na lakad para ipantunaw o pampagana.
Ikaanim—maririnig sa loob ng bahay: basag na baso, lagutok ng aparador, o hiyaw na “Ay!” Ang maliliit na aksidenteng paulit-ulit (pagdulas, pagkabasag, pagkautal sa pag-akyat ng hagdan) ay tanda ng humihinang balanse at bisig. Hindi man laging nauuwi sa bali, bawat pagkakadapa ay dagdag takot na magiging ikid ng pag-urong: kapag natakot nang gumalaw, unti-unting hihina pa lalo. Kasama sa bahay ang magiging “kapitan.” Iaabot ang braso sa pagbangon, magbabantay ng hagdan, at magpapaalala ng sapatos na may goma o pag-upo sa tamang taas ng silya.
Pang-pito at huling senyales: lumulubhang kalungkutan o iritabilidad na hindi maipaliwanag. Biglang umiiyak habang nanunood ng balita, umiinit ang ulo sa maliliit na ingay, o tumatangging makipag-kwentuhan sa apo. Ayon sa Philippine Mental Health Association, isa sa apat na senior na madalas mag-isa ang nagkakaroon ng depresyon, at lumalala ito kapag may pisikal na karamdaman. Ang kasama sa bahay ay hindi gamot pero salamin: nagbabalik ng pakikipag-ugnayan sa tao, nagbibigay ng rutína, at nag-aabot ng braso kapag dumarating ang alon ng lungkot.
Kung dalawa o tatlo sa pitong senyales na ito ay nakikita mo sa iyong magulang, tiyuhin, o kapitbahay, oras nang talakayin—hindi bilang pagbabawal kundi pag-aalaga—ang pagkakaroon ng “kasangga sa araw-araw.” Puwedeng propesyonal na caregiver na may sertipikasyon sa pag-alaga ng matatanda at kaalaman sa basic life support; puwede ring schedule ng mga anak at apo: halimbawa’y si Ate tuwing Lunes at Martes, si Kuya tuwing Miyerkoles hanggang Biyernes, at hired care aide tuwing weekend para may pahinga ang lahat. Mahalagang malinaw ang takdang tungkulin: oras ng gamot, oras ng kain, oras ng lakad, oras ng kwento.
Tandaan, hindi ibig sabihing “wala nang silbi” kapag may kasama na; kabaligtaran, ibig sabihin ay may halaga pa kaya’t pinahahalagahan. Ang kasama ay tulay, hindi tanikala—ginagawa lang mas ligtas at mas makulay ang bawat araw. Huwag hayaang ang pitong senyales ay maging pitong pagsisisi. Sa tamang oras na pagtanggap ng tulong, maibabalik ang kapanatagan ng isip ng buong pamilya at mapapanatili ang dignidad ng senior—may kamay na hahawak kapag madulas ang sahig, may tinig na magpapaalala ng gamot, at may ngiting sasalubong sa bawat pagmulat ng mata sa bagong umaga.
